1 September 2022

TPLF war of aggression:

Statement of condemnation

The conflict in the north Ethiopia has been a sad manifestation of the power struggle between super powers at the expense of poor Ethiopians. All the countries and institutions involved in protracting the war must stop sponsoring the conflicting parties, especially Tigray Peoples Liberation Front (TPLF).

TPLF must be hold to account by African Union and international community for starting wars of aggression against the Federal Government of Ethiopia and Eritrea for the third time in two years.

It is a no brainer that TPLF leaders, time and time again, come out with a series of statements before starting their war of aggression to deflect responsibility. It should be noted that TPLF is acting with the guidance and support of institutions, and countries with unhinged imperialist mindset.  

It is also well documented that TPLF has been staging false-flags by burying hundreds of thousands of its fallen soldiers in a mass grave in different parts of Tigray to fake genocide, and attacking Eritrean Defence Forces to internationalise the conflict. 

Today, 1^st of September 2022 at 04:20am in the morning, TPLF has started cross-border shelling onto Eritrea both from Adyabo and Shiraro towns. However, as usual TPLF is counterclaiming that Eritrea alongside Ethiopian Federal Army is shelling Shire and Adyabo.

We condemn this new round of unprovoked TPLF war of aggression against the Eritrean Defence Forces in the strongest possible terms and call on them to stop their aggression immediately.

We condemn those countries that seek to keep their sphere of influence, in the region, by abating and supporting such despicable and tragic acts of TPLF.

We call upon the Eritrean Defence Forces to show restraint and respond proportionately.

We also call upon both the Ethiopian Federal Government and TPLF to pursue the peace negotiation initiated by the quartet.

Communication Office,

Conservative Solidarity.

እዚ ሎሚ ኣብ ሰሜን ኢትዮጵያ፡ ብፍሉይ ክልል ትግራይ ተባሂሉ ዝጽዋዕ ከባቢ ተወሊዑ ዘሎ ግጭት፡ ኣብ መንጐ ብህወሓት ዝምራሕ ክልላዊ መንግስቲ ትግራይን ብቀዳማይ ሚኒስተር ኣቢይ ኣሕመድ ዝምራሕ ማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያን፡ ሃንደበት ሓደ ወገን ብዝወሰዶ ስጉምቲ ዝተወልዐ ጥራይ ዘይምዃኑ ዝእንፍቱ ብዙሓት ምልክታት ኣለው።

ካብ እቶም ምልክታት ሓደ፡ ብማእከላይ መንግስቲ ዝወሃቡ ዝነበሩ ምልክታት እዩ። ማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያ ኣብ ዝተፈላለዩ እዋናት ግጉያት ምልክታት እንዳሃበ ንህውሓት ዘይንቡር ገይጋታት ንኽገብሩ ክቕስቦም ምጽንሑ እዩ።

ገሊኦም ብማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያ ዝወሃቡ ዝነበሩ ምልክታት ንይምሰል ግዜ መሸመቲ ዝግበሩ እዮም ነይሮም፡፡ ከም መርኣዪ ክልተ ኣብነታት ምጥቃስ ድማ ይከኣል። ቀዳማይ ኣብነት፡ ህወሓት ማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያ እንዳመርሑ ከለዉ ኣብ ልዕሊ ኢትዮጵያ ዝነበሮም ጽልዋ ካብ ስልጣን ምስ ተኣለዩ እውን ናይ ጸላውነት ስምዒቶም ንኸይጐድል ዝግበሩ ዝነበሩ መዳህለሊ ተግባራት ክኸውን ከሎ። ካልኣይ ኣብነት ድማ፡ ህወሓት ኣብ ምሉእ ኢትዮጵያ ዝነበሮም ፖለቲካውን ቁጠባውን መሓውራት ከለላ ገይሩ ረብሐኦም ብዋጋ ካልኦት ኢትዮጵያውያን ከምዝሕለው ብምግባሩ እዩ።

እቶም ካልኦት ዝወሃቡ ዝነበሩ ምልክታት ድማ፡ ንመኸወሊ ድኻማት ብኣቢይ ኣሕመድ ዝምራሕ ማእከላይ መንግስቲ ዝግበሩ እዮም ነይሮም። ክልተ ኣብነታት ብምጥቃስ ምርኣዮም ድማ ይከኣል። ቀዳማይ ኣብነት፡ ማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያ ንዝገጥምዎ ዝተፈላላዩ ውሽጣዊ ተጻብኦታት፡ ህወሓት ናብ ስልጣን ንኽምለስ ዘሳዉሮ ዘሎ ተጻብኦ እዩ እንዳበለ ብምኽሳስ ንድኻማቱ መኸወሊ ክጥቀመሎም ምጽንሑ ክኸውን ከሎ። ከም ካልኣይ ኣብነት ድማ፡ ማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያ ውዕል ኣጀርስ ብዘይ ቅድመ ኹነት ምስተቐበሎን ናይ ሰላም ውዕል ብኢሰያስ ኣፈወርቂ ምስ ዝምራሕ መንግስቲ ኤርትራ ምስ ተፈራረመን፡ ተግባራዊ ክኸዉን ዘይመኽኣሊኡ  ምኽንያት ንህወሓት ተወሳኺ መሳበቢ ምግባሩ ይጥቀስ።

ካብ ከምዚኦም ግጉያት ምልክታት ተበጊሶም እዮም እንበኣር ህወሓት ንነብሶም ገይጋ ግምት ክህብዋ ክኢሎም። ከም ሳዕቤን ድማ፡ ሎሚ ንህዝቢ ትግራይ ለኪሞም ኣብ ኣጽናቲ ውሽጣዊ ረጽሚ ተሸሚሞም ይርከቡ ኣለው። ህወሓት ተገዲዶም ስልጣን ድሕሪ ምርካቦም፡ ዕድል መጻእቲ ወለዶታት ኣብ ግምት የእትዮም ኣርሒቖም ክሓስቡ እዩ ነይሩ እቲ ትጽቢት። ኣይገበርዎን። ከምቲ ትጽቢት ዝተገብረሎም ንኽገብሩ ብዙሕ ምኽርታት ካብ ዝተፈላለዩ ወገናት ተለጊስሎም እዩ። ክሰምዑ ኣይመረጹን። ብፍላይ ምስ ጉዳይ ኤርትራ ብዝተሓሓዝ ብዙሓት ኣባላት ማሕበረሰብ ዓለም፣ ኤርትራውያንን ኢትዮጵያውያንን ኣቐዲሞም ምሕጽንትኦም ኣስሚዖም እዮም። ሰማዒ ክረኽቡ ግን ኣይከኣሉን። ብሰንኪ ምኽሪ ዘይምቕባሎም ሎሚ ኣብ ከምዚ ንሰብ ኣይኰነን ንተሃዳኒ ንእንስሳ ዘይትምነዮ ጽንኩር ኩነታት ወዲቖም ንርእዮም ዘለና። ከም ኤርትራዊ ከምዚ ክብል ከለኹ ብሰብኣውነት እንበር ብግብሮም ኣይኰንኩን።

እቲ ካልኣይ ካብ እቶም ምልክታት፡ ብማሕበረሰብ ዓለም ዝወሃቡ ዝነበሩ ምልክታት እዩ። ዝበዝሑ ብማሕበረሰብ ዓለም ዝወሃቡ ዝነበሩ ምልክታት ተኣሚኑሎም ህወሓት ኣብ ስልጣን ከሎ ጀሚሮም ዝወሃቡ ዝነብሩ ክዀኑ እንከለዉ። ህወሓት ካብ ስልጣን ምስተኣለየ እውን፡ ኣምሳያ ስልጣን ብሰላማዊ መንገዲ ምስግጋሮም፡ ካብ እቶም ዝወሃቡ ዝነበሩ ከይተለወጡ ዝቐጸለኡ ኣገደስቲ ምስ ግዳማዊ ርክባትን ወፍርን ዝተሓሓዙ ምልክታት ምንባሮም ክፍለጥ ይግባእ። ከምዚ ይኹን ደኣ እንበር፡ ብማሕበረሰብ ዓለም ዝምጠውሎም ዝነበሩ ምልክታት ሰናይ ድሌት፡ ህወሃት ደረት ከምዘለዎም ብምዝንጋዕን፡ ብግጉይ መንገዲ ብምርዳእን ክምዝምዝዎም ምስ ጀመሩ ሰማዕቶምን ተደናገጽቶምን ብርኡይ ይጐድሉ ምንባሮም ኣብ ዝተፈላለየ ኣጋጣሚታት ባዕሎም “ፈተውትና ይጠልሙና ኣለዉ” እንዳበሉ ክገልጽዎም ጸኒሖም እዩም። 

ብፍላይ ምስ መረጻ ክልል ትግራይ ዝተሓሓዝ ጉዳይ ምስተለዓለ፡ ህወሓት ኣንጻር ውሳነ ሃገራዊ ባይቶ ኢትዮጵያ “ክልላዊ መረጻ ክነካይድ ኢና” ኢሎም ብምሕንጋዶምን፡ ምሕጽንታን ማዕዳን ምስማዕ ብምእባዮምን ብዙሓት ኣባላት ማሕበረሰብ ዓለም እንኰላይ ቻይና፣ ሩስያ፣ ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካን ሃገራት ሕብረት ኤውሮፓን ዝርከበአን ተደናገጽቶም ዝነበራ ሃገራት እዮም ከሲሮም። ከካይድዎ ዝውጥንዎ ንዝነበሩ መረጻ ብተደጋጋሚ ደው ከብልዎ፣ ምስ ኣቢይ ኣሕመድ ዝመርሖ መንግስቲ ብልዝብ ክጐዓዙን ተጻብኦታት ካብ ምግባር ክቑጠቡን ተማዒዶም ክሰምዑ ኣይከኣሉን። ነዚ ድርቅና ህወሓት ዝተዓዘቡ ኣባላት ማሕበረሰብ ዓለም ድማ፡ ኢትዮጵያ ናብ ዝኸፍአ ተሃዋሲ ኩነታት ከይወደቐት ንኣቢይ ኣሕመድ ምኽኑይ ስጉምቲ ንኽወስድን፡ ኣብ ጎድኑ ደው ከምዝብሉን ዘተንብህሉ።

ኣቢይ ኣሕመድ ብወገኑ ነዚ ብማሕበረሰብ ዓለም ዝተኣንፈተሉ ዕማም ከተግብረሉ ብዝኽእል መንገዲ ንመሳርዕ ሓይልታት ምክልኻል ኢትዮጵያ ክለዋውጥ ምስጀመረ፡ ህወሓት ተሰናቢዶም ብግቡእ ምድላዋት ኣብ ዘይገበሩሉ መፈንጠራ ነብሶምን ህዝቢ ትግራይን የእትዮም ዘለው። እዚ ተወሊዑ ዘሎ ረጽሚ ክመጽእ ከምዝኽእል ህወሓት “ይፈልጡ ነይሮም”፡ “ግቡእ ምድላዋት ገይሮም ዝኣተውዎ እዩ” ክትብል ዘኽእል መርትዖ ክተቕርብ ኣጸጋሚ እዩ። ካብ “ዝተጸበይዎ ረጽሚ እዩ” ክትብሎ “ዘይተጸበይዎ ወደቓ እዩ” ነይሩ ኢልካ ክትገልጾ ይቐልል። ብማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያን ማሕበረሰብ ዓለምን ዝብወሃብዎም ዝነበሩ ምልክታት ብገይጋ ይርድእዎም ስለዝነበሩ ድማ እዮም ሎሚ ኣብ መውጽኢ ዘይብሉ ፈታኒ መጻብቦ ኣትዮም ዝርከቡ ዘለዉ።

ብተወሳኺ፡ ህወሓት ብተደጋጋሚ “ኢሰያስ ኣፈወርቂ ዘርዩና” ክብሉ ይስምዑ እዮም። ኣብዚ ህወሓት ክስሕትዎ ዘይግብኦም፡ ባዕላቶም ኣባጓይላ ኰይኖም ዝዋስኡላ ዝነበሩ ብረብሓን ድሕነትን እትዝወር ክውንነታዊት ዓለም ንነብር ምህላውና እዩ። ሎሚ ኢሰያስ ኣፈወርቂ ምስ ኣቢይ ኣሕመድ ክተሓባበር ፍቓድ ጥራይ ዘይኰነ፡ እንኰላይ ንዋታዊ ደገፍ፣ ከለላ ካብ ኵነነን ምሕብሓብን ብማሕበረሰብ ዓለም ተገይሩሉ እዩ ኣብ ውሻጠኹም ኣትዩ ዘንቀላውጥ ዘሎ። ኢሰያስ ኣብ ልዕሊ ህወሓት ዝገብሮ ዘሎ ስቱር ወተሃደራዊ ጐንጺ ብዓይኒ ህዝቢ ኤርትራ ክልተ ገጻት ከምዘለዎ ድሒርና ክንረዮ እኳ እንተዀና፡ እዚ ተወሊዑ ዘሎ ረጽሚ ኢሰያስን ኣቢይን “ወሲኖም ዝኣተውዎ ረጽሚ እዩ” ክትብሎ ግን ርትዓዊ ኣይኰነን። ምኽንያቱ፡ ከምዚ ዓይነት ኣዕናዉን ተኣፋፍን ረጽሚ ብዘይ ፍቓድን ድፍኢትን ማሕበረሰብ ዓለም ክኣትውዎ ዘኽእሎም ህዝባዊ ደገፍን ቁመናን ኣይጸንሖም።

ብመንጽር ድጉልን ዘይመላላእን ጥሙሓት ክልቲኦም እውን እንተሪእናዮ፡ ብማዕረ ተሃንጥዮም ዝህንደዱሉ ረጽሚ ኣይዀነን። ምኽንያቱ፡ ኣብ ዝተናውሐ እዋን ክልቲኦም፡ ኢሰያስ ኣፈወርቅን ኣቢይ ኣሕመድን፡ ብማዕረ ተረባሕቲ ውጽኢት እዚ ረጽሚ ክዀኑ ዘለዎም ተኽእሎታት ኣዝዩ ጸቢብ ዝገብርዎ ብዙሓት ረቛሒታት ስለዘለዉ እዩ። እዚ ረጽሚ ኣብ መወዳእትኡ መበገሲ ዘይምርድዳእ ኣብ መንጎ ክልቲኦም ንኸይከውን እውን ብወገን ማሕበረሰብ ዓለምን ህዝብታት ክልትኤን ሃገራትን ርኡይ ስክፍታ ኣሎ።

ምእላይ ህወሓት ካብ ፖለቲካ ኢትዮጵያ ንኣቢይ ኣሕመድ ዝያዳ ተረባሒ ዝገብርዎ ብዙሓት ረቛሒታት ኣለዉ። ቀዳማይ፡ ንምምሕዳሩ ክገጥምዎ ዝጸንሑ ውሽጣዊ ተጻብኦታት ክጎድሉ ዘሎ ተኽእሎ ኣዝዩ ዓብይ እዩ። ካልኣይ፡ ህቡብነቱን ተሰማዕነቱን ብህዝቢ ኢትዮጵያን ክልላዊ መንግስታትን እንዳጎደለ ክመጽእ ስለዝጸንሐ፡ ድሕሪ ምእላይ ህወሓት ክብ ክብሉ ሰፉሕ ዕድል ኣሎ። ሳልሳይ፡ ሃገራዊ ምረጻ ኢትዮጵያ እንዳተቓረበ ይመጽእ ስለዘለሎ፡ ኣብቲ ዝግበር መረጻ ብዓብላሊ ድምጺ ንኽዕወት ሰፊሕ ዕድል ክኸፍተሉ ተኽእሎ ምህላዉን ካልኦትን ክጥቐሱ ይኽእሉ። እዚኦም ድማ፡ ንኣቢይ ኣሕመድ ስልጣኑ ከደልድልን ጸጥታ ኢትዮጵያ ከውሕስን ሓገዝ ከምዝዀንዎ ምግማት ኣየጸግምን።

ብኣንጻሩ፡ ኢሰያስ ኣፈወርቂ ብምእላይ ህወሓት ካብ ዝረብሖ ዝኸስሮ ይዛይድ። ምኽንያቱ፡ ኢሰያስ ንህወሓት ንነዊሕ እዋናት ካብ ተሓታትነትን ምምሕዳራዊ ፍሽለቱን ዝሕባኣሎም ውድብ ገይሩ እዩ ክግልገለሎም ጸኢሑ። ድሕሪ ህወሓት መሕብኢ ዝዀኖ ከናዲ ግድን ክዀኖ እዩ። ብተወሳኺ፡ ካብ ግዳም ብመራኸቢታት ጥራይ ዝመጾ ዝነበረ “ስልጣን ንህዝቢ ኣረክብ” ዝብል ጸቕጥታት ካብ ውሽጢ ኤርትራ ብትሕዞ ክውሕዞ ስለዝጅምር፡ ኣብ መዋጥር ክወድቕ ዘለዎ ዕድል ሰፊሕ እዩ። ምስዚ ብዝተሓሓዝ፡ ምኽኑያት ብዝመስሉ ውሁባት ኩነታት፡ ከም ጉዳይ ዶብን ጸቕጢ ማሕበረሰብ ዓለምን፡ ኣሳቢቦም ዝድግፍዎ ዝነበሩ ሃገራውያን ለውጢ ክሓቱ ስለዝጅምሩ፡ ዝነበሮ ደገፍን ተቐባልነትን ምጉዳል እውን ከም ተወሳኺ ኽሳራ ምጥቃስ ይከኣል። ኢሰያስ ድሕሪ ህወሓት ምእላዩ ንዝወርድዎ ክሳራታት መወራረዲ ተወሰኽቲ መሕብኢ፡ ከም ኢድ ምትእትታው ኣብ ጉዳይ ኢትዮጵያ ዝኣመሰሉ ካብ ምግባር ዓዲ ዝውዕል ጕሒላ ዝይሙዃኑ ግን ክፍለጥ ይግባእ።

እዚ ኣብ ኢትዮጵያ ተወሊዑ ዘሎ ህውከት ብዙሓት ናይ ቀረባን ርሑቕን ተዋሳእቲ ከምዘለውዎ ርኡይ ስለዝዀነ ምግማት ዘድልዮ ኣይኰነን። ምግማት ዘድልዮ፡ ነፍሲ ወከፍ ተዋሳኢ እዚ ረጽሚ ዝረኽቦ ረብሓን ዝወርዶ ክሳራን እዩ። ነቶም ቀንድን ፍሉጣትን ተዋሳእቲ ዝበሃሉ፡ ማሕበረሰብ ዓለም፣ ኢትዮጵያን ኤርትራን ድማ በብሓድ ምርኣዮም ኣገዳሲ ስለዝዀነ፡ ጽሙቕ ኣቢልና ክንድህስሶም ኢና።

ማሕበረሰብ ዓለም

ማሕበረሰብ ዓለም ክንብል ከለና ብዛዕባ ድሌት ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካ ትመርሐን ሃገራት ሕብረት ኤውሮፓ፣ ራሻን ቻይናን ንዛረብ ምህላውና ንስሕቶ ኣይብልን። ብማሕበረሰብ ዓለም ዝተዋደደን ዝተባረኸን ህውከት ዋላ ምጽናት ዘርኢ እውን እንተዀነ ረዳኢ ኣይኰነን ሰማዒ ክረክብ ይኽእል እዩ ኢልካ ምሕሳብ የዋህነት እዩ። ህወሓት ነዚ እዳፈለጡ ዝኣተውዎ ህጉም ተሓተቲ ባዕላቶም ጥራይ እዮም ክዀኑ ዝግባእ። ፈሊጠን ዝጸመማ ኣእዛን ማሕበረሰብ ዓለም ሎሚ ብፈንጠርጠርን ምጕቡዕባዕን ምኽፋት ዝከኣል ኣይኰነን። ድኻታት ሃገራት ኣይኰናን፡ እተን ርኹባት ሃገራት እውን እንተዀና ዝበዝሕ ውሽጣውን ግዳማውን ምስሕሓባተን፡ ረብሓን ድሕነትን ማሕበረሰብ ዓለም ብዝሕሉ መንገዲ፡ ብእንካን ሃባን እየን ሎሚ ዝፈትሓ ዘለዋ። ህወሓት ግን ነዚ ኣይመርጽዎን።

ህወሓት ውድቀቶም ካብ ማእከላይ መንግስቲ ክቕበሉን ምስ ምምሕዳር ኣቢይ ኣሕመድ ተሳንዮም ንኽኸዱን፡ ዝወሃቦም ዝነበረ ምኽርን ተግጻጽን ማህበረሰብ ዓለም ዕሽሽ ብምባል፡ ሃናጺ ጽምዶ ገዲፎም ጎነጽ ብምምራጾም ብኣጋ ከሰተብህልሉ ዘይከኣሉ ተነጽሎ እዩ ኣምጺኡሎም። ማሕበረሰብ ዓለም ድማ፡ ብመንጽር ኣብ ቀርኒ ኣፍሪቃ ዘለዎም ወተሃደራውን ቁጠባውን ረብሓታት ስለዝርእይዎ፡ ዝዀነ ይኹን ንርግኣት ኢትዮጵያ ዝዘርግ ሓይሊ ኣይጻወሩን እዮም። ኤርትራ እውን ከምዚ ሎሚ ተማእዛዚት ከይኰነት ከላ፡ ማሕበረሰብ ዓለም ዋጋ ኣኽፊልዋ ምንባሩ ዝፍለጥ እዩ። ሎሚ ህወሓት ብጊደኣ ብህላወኣ ዋጋ ትኸፍለሉ ኣላ። ምኽንያቱ፡ ህላወ ህወሓት ኣብ ኢትዮጵያን ቀርኒ ኣፍሪቃን ከብቅዕ ኣለዎ ኢሉ ማሕበረሰብ ዓለም ስለዝኣመነ ዘሳወሮ ረጽሚ ምዃኑ ብቐሊሉ ምርዳእ ስለዝከኣል። ከምኡ ስለዝዀነ ድማ እዩ፡ እዚ ኣጽናቲ ረጽሚ ካልእ ይትረፍ እቲ ንቡር ኣቓልቦ ክረክብ ዘይከኣለ። ኢሰያስ ኣፈወርቂን ኣቢይ ኣሕመድን ነዚ ንኸተግብሩ ተልእኾ ምስተወሃቦም፡ በብጥቕሞም ብክልተ የእዳዎም ሃንጎፋይ ኢሎም እዮም ተቐቢሎሞ። ካልኦት ሃገራት ቀርኒ ኣፍሪቃን ጐደቦን እውን ኣብዚ ጉዳይ ክተሓባበራ ከምዝተሰማምዓ፡ ንኣቢይ ኣሕመድ ብዝህብኦ ብዘለዋ ደገፍ ምርዳእ ይከኣል። ምስ ማሕበረስብ ዓለም ተራጺምካ ዓወት ስለዘይርከብ፡ ህወሓት ተሪፍዎም ዘሎ ኣማራጺ ህዝብን ትሕተ ቅርጽን ትግራይ ኣብ ሓደጋ ከየወደቑ ንክውንነት ብትብዓት ምቕባል ጥራይ እዩ። ኣትዮማ ዘለው መጻወድያ መውጽኢታ ሓንትን መራርን እያ። ንሳ ድማ ስዕረትካ ብጸጋ ምቕባል እያ። ከምዚ ምስ እዝገብሩ ናይ 46 ዓመታት ታሪኾም ክዕቅብሉን ከዘንትውሉን ዝኽእልሉ ዕድል ክረኽቡ ተኽእሎ ኣሎ።

ኢትዮጵያ

ምእላይ ህወሓት ንምምሕዳር ኣቢይ ኣሕመድ ከምዘርብሖ ኣቐዲምና ሪእናዮ ኢና። ሕጂ ድማ፡ ጽልዋ ምእላይ ህወሓት ኣብ ልዕሊ ካልኦት ሓይልታት ኢትዮጵያ እንታይ ከምዝመስል ክንርኢ ክንፍትን ኢና። ሓደ ግማዕ ካብ ህዝቢ ኢትዮጵያ ህላወ ኢትዮጵያን ምእላይ ህወሓትን ክልተ ዘይነጻጸሉ ፍጻመታት ኢሎም ዝኣምኑ ስለዝዀኑ፡ ህወሓት ንምእላይ ብምሉእ ዓቕሞም ይዋስኡን ሂወት ይኸፍሉን ኣለዉ። ዝበዝሑ ካብዚኦም ህወሓት ዝተኸልዎም ዘርኢ መሰረት ዝገብሩ ክልላትን ምጉጅጃላትን ዝቃወሙ ኰይኖም፡ ቅዋም ኢትዮጵያ ክመሓየሽ ወይ ክልወጥ ዝጠልቡ እዮም። ነዚ ተግባራዊ ንምግባር ድማ፡ ግድን ህወሓት ካብ ገጽ መሬት ኢትዮጵያ ክትጠፍእ ኣለዋ ኢሎም ዝኣምኑ ሓይልታት እዮም። ካልኦት ህወሓት ንምእላይ ዝዋስኡ፡ ህወሓት ኣብ ስልጣን ከለዉ ብዘውርዱሎም ዝነበሩ ግፍዕታት ዝተቐየሙ ኰይኖም፡  ብሕነ ምፍዳይ ዝጥምትዎ እዮም። ሓያለይ ካብዚኦም ተወለድቲ ትግራይ ህወሓት ንምእላይ ክቃለሱ ዝጸንሑ እዮም። ምምሕዳር ህወሓት ተኣልዩ ኣሳታፊ ህዝባዊ ምሕደራ ንክትከል ዝሓቱ ኰይኖም፡ ነዚ ኣብ ትግራይ ተፈጢሩ ዘሎ ናይ ለውጢ ሁመት ንኽዕወት ግድን ህወሓት ክትእለይ ኣለዋ ኢሎም ዝቃለሱ እዮም።

እቶም ዝተረፉ ግማዕ ህዝቢ ኢትዮጵያ ንምእላይ ህወሓት ብሙሉእ ልቦም ዘይድግፍ ኰይኖም፡ ህወሓት ንምድሓን ኰነ ንምድጋፍ ዝዀነ ዓይነት ተራ ክጻወቱ ኣይደልዩን እዮም። ዝበዝሑ ካብዚኦም ህወሓት ብቅዋም ደረጃ ዘረጋገጸትሎም ብሄራውን ክልላውን መሰሎም ክትንከፍ ስለዘይደልዩ፡ ህላወ ህወሓት ኣብ ፖለቲካዊ ሂወት ኢትዮጵያ ዝደልዩ እዮም። ህላወን ቀጻልነትን ህወሓት ኣብ መሬት ኢትዮጵያ ዘገድሶምን ዘርብሖምን ክንሱ፡ ንህወሓት ንምሕጋዝ ዋጋ ክኸፍሉ ግን ድልዋት ዘይኰኑ እዮም። ብተወሳኺ፡ ዳርጋ ኩሎም ህወሓት ኣብ ቅዋም ዘስፈርዎም መበቈል መሰረት ዝገበሩ ክልላትን ምጉጅጃላትን ከምዘለውዎ ክቕጽሉ ዝደልዩ ኰይኖም፡ ቅዋም ከይመሓየሽ ወይ ከይልወጥ ኣትሪሮም ዝቃወሙን ዝቃለሱን እዮም።

ኢትዮጵያ ብኸምዚ ዓይነት ዝተገማምዐ ህዝቢ ስለዘለዋ ድማ እዩ ቀጻልነታ ከም ሃገር ኣሰካፊ ዝገብሮ። ምስ ህልው ኩነታት ኢትዮጵያ ኣዛሚድካ ክረኣይ ከሎ፡ ኣቢይ ኣሕመድ ብምእላይ ህወሓት ተረባሒ እኳ እንተዀነ፡ ኣብ ዝተናውሐ ብዘይ ሓገዝ ማህበረሰብ ዓለምን ኤርትራን፡ ንኢትዮጵያ ከም ሃገር ከቐጽላ ዘለዎ ዕድል ዝማህመነ እዩ። ኢትዮጵያ በዚ ዘላቶ ቁመና ኣሽንኳይዶ ንኤርትራ ክትወራ ክትመጣጠር፡ ብዘይ ናይ ኤርትራ ሓገዝ ከም ሃገር ክትቅጽል ትኽእል ኣይኰነትን። ኢሰያስ ኣፈወርቂ ድማ፡ ነዚ መዝሚዙ እዩ መሕብኢ ዝዀኖ መሽጐራጉር ዘዳልው ዘሎ። ድሕሪ ምእላይ ህወሓት ካብ ህዝቢ ኤርትራ መሕብኢ ክረክብ ድዩ ኣይረክብን ደፋእ ኢልና ንርእዮ ውሽጣዊ ጉዳይና ስለዝዀነ፡ ኣብ ቀጻሊ ብሰፊሑ ዝዝተየሉ ዛዕባ እዩ።

ኤርትራ

ከምቲ ኣቐዲሙ ዝተገለጸ፡ እዚ ንህወሓት ንምእላይ ዝግበር ዘሎ ረጽሚ ኣብ ልዕሊ ኤርትራ ዝህልዎ ጽልዋ፡ ብክልተ ንሓድሕዶም ዘይመላልኡ ገጻት ክግለጽ ይከኣል። ከምዝፍለጥ፡ ህዝቢ ኤርትራን ሓይልታት ምክልኻሉን፡ ከምኡ እውን ምምሕዳራውን ማሕበረ-ቁጠባዊ ንጥፈታቱን፡ ንኣስታት ዕስራ ዓመታት ዝኣክል ብምስምስ ዶብን ተጻብኦታት ህወሓትን ጅሆ ተታሒዙ እዩ  ጸኒሑ። ኢሰያስ ኣፈወርቂ ንጉዳይ ዶብን ተጻብኦታት ህወሓትን ከም መሕብኢ ተጠቒሙ ኣብ ልዕሊ ህዝብን ኣገርን ኤርትራ ይቅረ ዘይበሃሎ ግፍዒ ኣውሪዱ እኳ እንተዀነ፡ ጉዳይ ዶብን ተጻብኦታት ህወሓትን ከም ውሁባት ኩነታት ፈጺሞም ኣይነበሩን ክበሃል ዝከኣል ግን ኣይኰነን። ነዚኦም ውሁባት ኩነታት ዝኣሊ ኣጋጣሚ ከምዚ ሎሚ ተፈጢርዎ ዘሎ ምስዝፍተር ድማ፡ ዕድሚኡን ጉልበቱን ኣብ ድፍዓት ምስ ጸላኢ ክጠማመት ዘህለኸ ሰራዊት ንዝረኸቦ ጽቡቕ ኣጋጣሚ ኣብ ረብሕኡ ከውዕሎን መፍትሒ ሕሊኹ ሒዝዎ ንዝጸንሐ ሽግሩ ክገብሮን ግድን እዩ።

ሰራዊት ኤርትራ ኣብ ጉዳይ ኢትዮጵያ ብወግዒ ኢዱ ከምዘእተወ ዘረጋግጽ ጭብጢ ዛጊት የለን። ብስቱር ህወሓት ንምእላይ ንሰራዊት ኢትዮጵያ ይሕግዞም እንትሃልዩን፡ ከምዚ ብምግባር ድማ ነቲ ንዕስራ ዓመታት ሓሊዅ ሒዝዎ ዝጸንሐ ጉዳይ ክፈትሖ እንተሓሊኑን ግጉይ እዩ ክበሃል ፈጺሙ ዝከኣል ኣይኰነን። “ካብቲ ዝነበርካዮ ኣይከፍኣካን እዩ፡ ከምቀደምካ ኢድካን እግርካን ኣኪብካ ኣብ ድፍዓትካ ተሓጺርካ ንበር” ዘስምዑ ዘይምኽኑያት ኣጋውላት እውን ይስምዑ እዮም። ሓይልታት ምክልኻል ኤርትራ “ኢዱን እግሩን ክእክብ ኣለዎ” እዳበልካ፡ ሰራዊት ህወሓት ኣብ ልዕሊ ሓይልታት ምክልኻል ኤርትራ መጥቃዕቲ ከውርድን ክዕወትን ምድላይ ከምይ ገይሩ ቅቡልን ሓላፍነታውን ክበሃል ይከኣል፧

እቶም ምስ ህወሓት ተዋድዮም ንነዊሕ እዋናት ንምምሕዳራዊ፣ ማሕበረ-ቁጠባውን ድሕነት ሃገረን ኤርትራ ክዕብልሉን ክቆጻጸሩን፡ ክሰርሑን ክሓልሙን ዝጽንሑ ውድባት፣ ተሓለቕትን ማዕከናት መራከቢታትን ከምኡ እንተበሉ ሰብ ዕላማ ስለዝነበሩ ርዱእ ምዀነ፡ እቲ ዘደንጹ እቶም ብዘይ ግዳማዊ ደገፍን ጽልዋን “ስልጣን ንህዝቢ እንተዘይኣረከብካ” ኢሎም ክቃለሱ ዝጸንሑ ከምኡ ምባሎም እዩ። ብወገነይ ሓይልታት ምክልኻል ኤርትራ ዘየማእከለ ለውጢ ምጽዋዕን ምርግጋጽን ዝሕሰብን ዝከኣልን ኣይመስለንን። ኣብ ዓለም እውን ተራእዩን ተሰሚዑን ኣይፈልጥን።

ብተወሳኺ፡ ልክዕ ከምቲ ንሕና ኤርትራውያን ህዝባዊ መንግስቲ ንኽንተክል ኣንጻር ስርዓት ኢሰያስ ኣፈወርቂ ንቃለሶ ዘለና፡ ከምኡ እውን ተጋሩ ኣብ ክልሎም ህዝባዊ መንግስቲ ንክተኽሉ ዝቃለሱ ከምዘለዉ ምዝካር ኣድላዪ እዩ። ህዝባዊ ምንግስቲ ንኽትተክል እንዳተቓለስካ፡ ዝበዝሕ ህዝቢ ኤርትራን ሓይልታት ምክልኻሉን ከም ተጻባኢ ንዝርእይዎ ሓይሊ ምድንጋጽን ምሕላይን ንምንታይ ኣድለየ፧ ከምቲ ኢሰያስ ኣፈውርቂ “ህውሓት ይጻብኡና ኣለው፣ ዶብና ኣይተመልከተን፣ መሬትና ተወሪሩ፣ ማሕበረሰብ ዓለም የጓንይና ኣሎ” ወዘተ ዝኣመሰሉ መፈራርሂታት እንዳውስአ ዓመታት ስልጣን ክብሕትን ሃገርን ህዝብን ንቝልቍል ክነቍትን ዝጸንሖ፡ ሕጂ ድማ “ሰራዊት ኢትዮጵያ ኣብ መሬት ኤርትራ ኣትዩ፣ ኣምሓሩ ክወሩና እዮም፣ ህወሓት እንተጠፊኣ ኢሰያስ ንኤርትራ ምስ ኢትዮጵያ ክሕውሳ እዩ” ወዘተ ምባል፡ ካብ ናይ ኢሰያስ ብህሎ ብምንታይ ይፍለይ፧

ኢሰያስ ኣፈወርቂ ከምኡ እንተበለ ስልጣኑ ንምንዋሕን ካብ ተሓታትነት ንምህዳምን ክበሃል ይከኣል። “ህዝባዊ መንግስቲ ይተኸል” ኢሎም ዝቃለሱ ከምኡ መበሊኦም፡ ብጀካ ዓሎቕን ዘይስንኻ ሑጻ ክትቁርጥመሉ ምድላይን እንተዘይኮእይኑ፡ በየናይ መጐት ሓልዮት ንህዝቢ ኤርትራ ክትብሎ ትኽእል፧

እቲ ሕጂ ብዛዕባ ሓልዮትን ፍቕርን ህወሓት ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኤርትራን ሓይልታት ምክልኻሉን ዝውሳእ ዘሎ፡ ንኣስታት ዕስራ ዓመታት፡ ህወሓት ኣብ ስልጣን ከለው እዚ ድምጺ ኣበይ ተሰዊሩ ነይሩ፧ ወይስ ንፍሉያት ደቂ ዓይኒ መዓር ጥራይ፡ ምእንቲ ካልኦት ከይሰምዑ፡ ኣብ እዝኖም ብሕሹኽ ዝምጠውሎም ዝነበሩ ፍቕርን ሓልዮትን እዮም ሕጂ ኣብ ኣፉን ዕርበቱን ዝዝንተው ዘለው፧

ሕውነት ዶ ሓልዮት እንዳበልካ ብስም ሓይልታት ምክልኻል ኤርትራ ምሽቃጥ ደው ክብል ይግባእ። ሓይልታት ምክልኻል ኣብዲ ኣይኰነን ሃገርን ህዝብን ኣብ ዘየርብሕ ተጐሲሱ ዝኣትው። ንሃገርን ህዝብን ዘርብሑ ስርሒታት ሓይልታት ምክልኻል ኤርትራ ድማ፡ ክድግፉን ክምጐስን ጥራይ እዩ ዝግባእ። ህወሓት ዝምርሖ መንግስቲ ብዋጋን ሕሰምን ህዝቢ ኤርትራ ንልእሊ ዕስራ ዓመታት ‘ኮ እዩ ኣሽካዕሊሉ። ሎሚ ንዘሽካዕልለልካ ዝነበረ ውድብን ሰዓብቱን ድንጋጸን ሓልዮትን ምርኣይ ማለት ካብ ክሕደት ሓሊፉ ካልእ ክኸውን ኣይክእልን።

ድሕሪ ምእላይ ህወሓት፡ ኣብ ኤርትራ ህዝባዊ መንግስቲ ንምትካል ዝግበር ቃልሲ ሳልሳይ ወገን ኰነ ሓብሓቢ ዘድልዮ ኣይኰነን። ኣብ ውሽጢ ኤርትራ፡ ብዓቅሚ ኤርትራውያን ጥራይ እዩ ክካየድን ክዕወትን ዝኽእል። ኤርትራውያን ነዚ ክውን ክገብሩ እኹል ብቕዓትን ዓቅምን ድማ ኣለዎም።

ከምቲ ብተደጋጋሚ ክግለጽ ዝጸንሐ፡ ኣብዚ እዋን እዚ ንኢትዮጵያ ንመናፍሕን መሰናበድን ክትጥቀመላ ምፍታን መርኣያ ጥፍሽና ጥራይ እዩ ዝቑጸር። ሎሚ ኢትዮጵያ ንኤርትራ ስግኣት ክትኰና ይትረፍ፡ ብዘይ ናይ ኤርትራ ሓገዝ ክትሰርር ዘይትኽእል ሃገር እያ ኰይና ዘላ።  

ኣብ’ዚ ዝሓለፈ ዓሰርተ ዓመታት፡ ብፍላይ ከኣ ድሕሪ ሞት መለስ ዜናዊ ሓደ-ሓደ መራሕቲ ህወሓት ነበር ዝርከቡዎም ኢትዮጵያውያን ምሁራትን ካድረታትን፡ ንልኡላወነት ሃገርና ዝደፍር፡ ብፍላይ ድማ ንዓሰብን ንኣፍደገ ባሕርን ዝምልከት ክጽሕፉን ቃለ-መሕትታት ክገብሩን ጸኒሖም ኣለዉ።

ከምቲ ‘ሓሶት እንተተደጋገመስ ሓቂ ይመስል’ ዝበሃል፡ ‘ዓገብ’ በሃሊ ብዘይምርካቦም ድማ፡ ንሓሶቶም ይደጋግሙዎ ኣለዉ።

እቶም ቅድሚ ሕጂ ዝቐርቡ ዝነበሩ ጽሑፋትን ቃለ-መሕትታትን፡ ዝበዝሕ እዋን ከም ‘ኢትዮጵያ ኣፍ-ደገ ባሕሪ ክትረክብ ዘኽእላ ሕጋዊን ታሪኻዊን መርትዖታት ኣለዉ’ ዝብሉ ዝርከቡዎም፡ ሓፈሻዊ ርእይቶታት ኮይኖም፡ ዝርዝራዊ መረዳእታ ዝወሓዶም: ሓይሎም ናብ ፕሮፓጋንዳ ዝዘንበለን’ዩ።

እዚ ጀነራል ጻድቃን ቅድሚ ቁሩብ መዓልታት ዝሃቦ ቃለ መሕትት ዝመስል መግለጺ ካብኡ ፍሉይ ዝገብሮ፡ ንሓደ ታሪኻዊ ኵነት ብፍሉይ ጠቒሱ፡ ኢትዮጵያ ዓሰብ ናይ ምውናን ርትዓዊ መሰል ከምዘለዋ ከረድእ ምፍታኑ’ዩ። እዚ ድማ እቲ ንሱ ‘ሓደ ካምፓኒ’ ኢሉ ዝጠቕሶ: ነቲ ምዕዳግ ዓሰብ ብኢጣልያዊ ካምፓኒ ሩባቲኖ፡ ዝምልከት’ዩ።

እዚ ሓጺር ጽሑፍ፡ ንጀነራል ጻድቃንን ነቶም ካልኦት ከምኡ ዝበሉ ታሪኽ ዘዘናብዑን ንኦም ንበይኖም ዝሰማምዑዎም ውዕላትን ናይ ሕጊ ውሳነታትን ጥራይ ቈቈንጪሎም ዝውከሱ መልሲ ንምሃብ ዘይኮነ፡ ነቲ ጀነራል ጻድቃን ዝሃቦ ናይ ሓሶት ጭብጢ ንምምልካት ጥራይ ዝዓለመ’ዩ፡፡ ካብኡ ሓሊፉ፡ እቲ ንሱ ጠቒሱዎ ዘሎ ሓደ ፍሉይ ኵነት፡ እቲ ሓደገይና ናይ ገበትትን መስፋሕፋሕትን ስነ-ልቦና ክሳብ ክንደይ ህያው ምህላዉ ከም ምልክት ዝውሰድ ድኣምበር፡ ኣብ ቅድሚ ሕጊስ ክንድቲ ማይ ዝሕዝ ዘይምዃኑ ኣይጠፍኣንን። ምኽንያቱ፡ ከምቲ ኣርእስቲ ናይዚ ጽሑፍ ዘመልክቶ፡ እቶም ቀንዲ ወሰንቲ ውዕላት፡ ውሳነ ረፈረንደም ህዝቢ ኤርትራን፡ ኣህጉራዊ ውሳነ ዶባትን ጥራይ እዮም። እሞ ነቶም ጀነራል ጻድቃን ዝጠቐሶም ፍጻመታት ክንርኢ።

1. ብ15 ሕዳር 1869፡ ላዛሪስታዊ ካህን ጁሰፐ ሳፔቶ ብስም ኩባንያ ራባቲኖ ንዓሰብ ካብ ሱልጣናት ናይቲ ከባቢ ዝኾኑ ክለተ ኣሕዋት ክገዝእ ተወዓዓለ።
2. ብ11 መጋቢት 1870 እቲ ዓሰብ ናይ ምግዛእ ውዕል ተፈጸመ፡ ሳፔቶን ብዞሊኖን (ካፕተን ናይ’ታ ፊርማ እተፈጸመላ መርከብ) ከም ዓደግቲ ብስም ሩባቲኖ፡ ሓሰን ኣሕመድን ሱልጣን ኢብራሂም ኣሕመድን (ክልተ ኣሕዋት)፡ ሱልጣን ዓብደላ ሻሂምን፡ ከም ወነንቲ ቦታን ሸየጥትን፡ ነቶም ብቋንቋታት ጣልያንን ዓረብን እተጻሕፉ ስምምዓት ክታሞም ኣንበሩሎም። ክልተ መሰኻኽር ወሲኽኻ፡ እቶም 5ተ ደቂ ዓዲ ኣብ ቍርኣን ብምጥቃዕ መሓሉ። እቲ ሓዲስ ስምምዕ ከም ቡያ ዝበሉ ብሱልጣን ዓብደላ ሻሂም ዝውነኑ ካልኦት ቦታታት ወሲኹ እተመሓየሸ ስለዝነበረ፡ እቲ ክፍሊት ካብቲ ኣብ ፈለማ ዝነበረ 6ተ ሽሕ ናብ 8ተ ሽሕን ሓደ ሚእትን ማርያ ተሬዛ ደየበ።
3. ጸኒሑ ሳፔቶ፡ ብ16 መጋቢት 1870፡ ምስ ሱልጣን ረሓይታ፡ ንረሓይታን ኣብ ከባቢኣ ዘለዋ ደሴታትን ዝምልከት ውዕል ምስ ሱልጣን ቡርሃን ዲኒ ፈረመ። እዚ ውዕል’ዚ ን10ተ ዓመታት ዝጸንሕ ኮይኑ፡ ሩባቲኖ 1000 ማርያ ተረዛ ከምእትኸፍልን፡ ድሕሪ 10 ዓመት ድማ ካልእ 1000 ማርያ ተረዛ ወሲኻ ንሓዋሩ ክትውንኖ ከምእትኽእል ይነግር፡፡ ከምዝመስለኒ፡ ጀነራል ጻድቃን ነቲ ‘ን10 ዓመት ዝጸንሕ’ ዝብል’ዩ ከም ናይ ሕጊ ሃጓፍ ገይሩ ዝዛረበሉ ዘሎ።
4. ብ10 ለካቲት 1882፡ ዓሰብን ከባቢኣን ካብ ኩባንያ ሩባቲኖን ናብ መንግስቲ ኢጣልያ ተሰጋገረ።
5. ናይ ኣውሳ ሱልጣን፡ ኣብ ልዕሊ ካልኦት ሱልጣናት ዓፈር ከም ላዕለዋይ መንፈሳዊን ኣባታዊን መራሒን ስለዝፍለጥ፡ መንግስቲ ኢጣልያ ናቱ ባርኾት ከምዘድልዮ ይፈልጥ ነበረ፡ ብመንገዲ ፕየሮ ኣንቶኔሊ ኣቢሉ ድማ፡ ምስ ሱልጣን ዓፈር፡ ኣሕመድ ሓንፈሪ ንዓሰብን ከባቢኣን ግዝኣት ኢጣልያ ምዃኑ ዘረጋግጽ ውዕል ብ15 መጋቢት 1883 ፈረመ። እዚ ውዕል’ዚ ንኢጣልያ፡ ካብ ራሓይታ ክሳብ ዙላን ዳህላክን ናይ ዝዝርጋሕ ገማግም ጸጥታ ናይ ምርግጋጽን፡ ኢጣልያውያን ነጋዶን ኩባንያታትን ኣብ ግዝኣት ኣውሳ ብዘይቀረጽን ግብርን ክንቀሳቐሱን ዝገብርን ነበረ።
6. እቲ ኣብ ላዕሊ እተጠቕሰ ውዕል፡ ንምምልላስ ኢጣልያውያን ዜጋታት ብግዝኣት ኣውሳ ኣቢልካ ናብን ካብን ሸዋ ስለዝምልከት፡ እቲ ንናይ’ቲ እዋን ንጉስ ሸዋ ዝነበረ ምኒልክ ዝሓወሰ ስሉሳዊ ውዕል ኮይኑ ብዕለት 22 ግንቦት 1883 ብንጉስ ምኒልክ ኣብ ኣንኮበር ተፈረመ።

ናብ ሓሶታት ጀነራል ጻድቃን ክንምለስ፡

1. እቲ ብኩባንያ ሩባቲኖ ዝተገብረ ውዕል፡ ምስ ሱልጣናት ዓሰብን፡ ራሓይታን፡ ኣውሳን እምበር፡ ምስ መንግስቲ ኢትዮጵያ ኣይነበረን፡፡ ምኽንያቱ፡ ኣብቲ እዋን’ቲ ግዝኣት ኣውሳን ካልኦት ግዝኣታት ደንከልን (ዓፈር) ኣብ ትሕቲ ኢትዮጵያ ኣይኣተወን ዝነበረ። ኤርትራ’ውን ከምግዝኣት ኢጣልያ ስለዘይቆመት፡ ‘ኢጣልያዊ ግዝኣት ዓሰብ’ ጥራይ ተባሂሉ ይፍለጥ ነበረ።
2. እቲ ስሉሳዊ ውዕል እንተኾነ’ውን፡ ኣብ መንጎ መንግስቲ ኢጣልያ፡ ግዝኣት ኣውሳን ሸዋን ጥራይ’ዩ ዝነበረ። ከምዝፍለጥ ናይ’ቲ እዋን’ቲ መራሒ ኢትዮጵያ፡ እቲ ብንጉሰ-ነገስት ዝፍለጥ ዮሃንስ እዩ ዝነበረ። ምኒልክ ግን ንጉስ ኢትዮጵያ ክኸውን ህንጡይነት ከምዝነበሮ ታሪኽ ዝምስክሮ ኮይኑ፡ ክሳብ ድሕሪ ሞት ዮሃንስ (1889)፡ ንጉስ ሸዋ ጥራይ’ዩ ዝነበረ። ጣልያን ንገማግም ኤርትራ ዝምልከት፡ ፈረንሳ ድማ ንታጁራን (ጅቡቲ) ዝምልከት ምስ ምኒልክ ዘይኮነ ምስ ሱልጣናት ዓፈር እተፈራረሙሉ ምኽንያት ድማ ምኒልክ ናይ’ቲ ከባቢታት ገዛኢ ስለይነበረ እዩ። ድሕሪ ሞት ዮሃንስ፡ ምኒልክ ንጉስ ኢትዮጵያ ምስ ኮነ፡ ድሒሮም ዝሰዓቡ ውዕላት ዶባት፡ ኵሉ ስለዝፈልጦም ኣብዚ ምጥቃሶም ኣገዳሲ ኣይመስለንን።

ከም’ቲ ኣብ ላዕሊ አተጠቕሰ፡ እቲ ናይ ምስፍሕፋሕን ምግባትን ሸውሃት ከምዘይሞተ ንምርኣይ ድኣምበር፡ መግለጺ ጀነራል ጻድቃን መልሲ ስለዝግብኦ ኣይኮንኩን ዝጽሕፍ ዘለኹ። ነቲ ኣብ ርእሲ ኤርትራውያን ዝዝንቢ ዝነበረ፡ ‘ምስሕሓብ ዶብ ኣብ ባድመ ምስዓሰብ ብምንታይ ይራኸብ?” ዝብል ሕንቅልሕንቅሊተይ ግን፡ ‘ዝወዓለ ይንገርካ’ ከምዝብሃል ጻድቃን ንጹር መልሲ ሂቡሉ’ሎ። ምስ’ቲ ገብሩ ኣስራት ‘ኣስመራ ኣቲና መንግስቲ ክንግልብጥ መደብ ነይሩና’ ዝብል ኣብ መጽሓኡ ኣስፊሩዎ ዘሎ ዝሰማማዕ፡ ኣካል ናይቲ ሃገር እንዳማትካ ናይ ምፍርራስን ልኡላውነት ናይ ምድፋርን ውጥን እዩ።

ግን፡ ንሱስ ሓሊፉ፡ ሕጂኸ ጽልእን ኲናትን ምጽሕታር ንምንታይ ኣድለየ? መልሲ ንናይ ኢሳይያስ ኣፈወርቂ ኣብ ውሽጢ ኢትዮጵያ ኢድካ ናይ ምትእትታው ድሌት እንተኾይኑ ግን፡ ኤርትራን ዓሰብን ናይ ህዝቢ ኤርትራ እምበር ናይ ኢሳይያስ ዘይምዃነን ክርድኡ ይግባእ። ጀነራል ጻድቃንን እቶም ከምኡ ዝበሉን ድማ ከምቲ ናይ ዝሓለፈ ዕስራ ናይ ‘ኣይሰላም-ኣይኲናት’ ዓመታት፡ ብፍላጥ ኮነ ብዘይፍላጥ፡ መሳርሒ ኢሳይያስ ይኾኑ ማለት’ ዩ።

ከምቲ ብዙሓት ኢሎሞ ዘለዉ፡ ርእይቶ ጀነራል ጻድቃን ከም ናይ ታምራት ነገራን ካልኦትን፡ ተራ ርእይቶ’ዩ ኢልካ ዝሕለፍ ኣይኮነን። ብፍላይ ‘ዓሰብ ብሰላማዊ መንገዲ፡ እንተዘየሎ ግን ምትኳሱ ኣይተርፎን’ዩ’ ዝበሎ ግን፡ ምስ’ቲ ንሱ ‘እዝን እትን ኮርስ ወሲደ’ ዝብሎን፡ ምስ ዘለዎ ተመክሮን ዝነበሮን ዘለዎን ሓላፍነትን ዘይከይድ’ዩ። እቲ ታሪኻዊን ሕጋዊን ዝበሎ ናይ ሓሶት መርትዖታት’ውን፡ መርኣያ ናይ ትዕቢቱን ዘይሓላፍነታዊ ሰብ ምዃኑን’ዩ።

እዞም ከም ጀነራል ጻድቃንን ከምኡ ዝበሉ ኣብ ቂምን በቐልን ዝነብሩ ወትሃደራዊን ፖለቲካውን መራሕቲ ነበር ክፈልጡዎ ዘለዎም፡ እቲ ዘይሓላፍነታዊ ተግባራቶም፡ ከምቲ ንኦም ዝመስሎም ሓልዮት ንኢትዮጵያ ዘይኮነ፡ ናብ ዘሎ ሓዊ ነዳዲ ዝንስንስ፡ ንኢትዮጵያ ካብቲ ኣትያቶ ዘላ ናብ ዝገደደ ዘይርግኣት ዝሸምምን፡ ኣብ መንጎ ህዝቢ ኤርትራን ኢትዮጵያን፡ ብፍላይ ድማ ህዝቢ ትግራይ ሕውነትን ንቡር ጕርብትና ከይህሉ ካብ ምግባርን፡ ብኡ ኣቢሉ’ውን ንናይ ዞባ ቀርኒ ኣፍሪቃ ሰላምን ርግኣትን ካብ ምዝራግ ሓሊፉ ካልእ ፋይዳ የብሉን።

ምንጪ https://assenna.com/

ብዛዕባ ትግራይ ክንዛረብ ስለዝደለና ኣይኮንኾናን ንክልላዊ መንግስትን ህዝብን ትግራይ ኣልዒልና፡ መረዳእታ ኣብ ጉዳይ ዶብ ክንህብ ዝስለዝደለና ኢና። ከምቲ ደጋጊሚ ንብሎ ጉዳይ ትግራይ ንትግራዎት ከምዝምልከት ንፈልጥን፡ ነኽብሮን ከኣ። ምስ ህዝቢ ትግራይ ዘራኽበና ብቐንዱ ኣብ ምክባር ዝተመርኮሰ ጉርብትና’ዩ ኢልና ኸኣ እኣምን።

እንተኾነ፡ መበገሲኡ ብዘየገድስ፡ ምስ ክልላዊ መንግስቲ ትግራይን ህዝቢ ትግራይን እልባት ዘይተገበረሉ ጉዳይ ዶብ ስለዘራኽበናን፣ መዘዙ ከኣ ካብ ህዝቢ ኤርትራ ክጻወሮ ዝኽእል ንላዕሊ ሕሰም የምጽኣልና ስለዘሎን፣ ብዘይ ወዓል ሕደር ክፍታሕ ዘለዎ ዘየላቡ ዉራይ ኤርትራውያን ስለዝኾነን ንዝምልከቶም ኩሎም ምዝኽኻርን ድፍኢትን ምግባርን ግድን እዩ። ኣብዚ ጉዳይ ዝምልከቶም ኩሎም ካብ መርሒነት መንግስቲ ኤርትራ ጀሚርካ ክሳብ ማእከላይ መንግሲቲ ኢትዮጵያን ክልላዊ መንግስቲ ትግራይን ንዝፈጥርዎም ምስምሳት ቅቡላት ከምዘይኮኑን ሳዕቤን ከምዝህልዎምን ምንጋር ሓላፍነት ናይ ከሉ ኤርትራዊ ሙኽኑ ዘይምዝንጋዕ።

ክፍጠሩ ዝድለዩ ምስምሳትን፡ ሓሰብቶምን ኣተግበርቶምን ፈላሊኻ ኣብ እተረዳኣሉ፡ ግድን እዩ ሰብ ነግርካ ክጥቀሱ። ሕቶ ዶብ እልባት ከይተገብረሉ ክግበሩ ዝድለዩ ከይድታትን ሳዕቤናቶምን ተሓተቲ ወጠንቶምን ኣተግበርቶምን ጥራይ እዮም። ክልላዊ መንግስቲ ትግራይን ማእከላይ መንግስቲ ኢትዮጵያን ከምታ ቃሎም ብዘይ ቅድመ ኩነት ብይን ዶብ ክትግበር እጃሞም ክገብሩ ዝሕተትሉ ፈታኒ እዋን ሕጂ እዩ። ምስምሳት መርሒነት መንግስቲ ኤርትራ ንህዝቢ ኤርትራ ዝግደፍ ጉዳይ እዩ።

ህዝቢ ኤርትራ ብሰንኪ ጉዳይ ዶብ ኣብ እዋኑ እልባት ዘይምርካቡ ዝወርዶ ሕሰም፡ ውርደትን ጭፍጨፋን ነጋሪ ኣየድልዮን እዩ። ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ዘሓልፋ 20 ዓመታት ዝኸፈሎ ዋጋ ድሕሪ ምትግባር ብይን ዶብን ምትካል ቅዋማዊ መንግስቱን ምስ ኩሎም ሰብ ብርኪ ሕሰሙ ክተሓሳሰብ ስለዝኾነ ሕጂ ናብኡ ተመሊሱ ምኒን ዝብለሉ ኣብነት የብሉን። ንቕድሚት ብምጥማት ጉዳይ ዶብ እልባት ጌሩ ብናህሪ ናብ ዘቤታዊ ውራዩ ክኣቱ’ዩ ዝደሊ ዘሎ። ብምስምስ ግዜ ምብላዕ ዕዳ ምብዛሕ ጥራይ’ዩ ፋይድኡ።

ሕጂ ኣብ ኣተራጉማ ሃገር ዝብል ኣምር ሀ ሁ ምባል ንዓና እዋኑ ኣይኮነን። ምሰ እናይቕረትኡ።

ቍንጫል ጽሑፍ

መእተዊ

ሎሚ ጥንታዊት ከተማ ኤርትራ ኣብ ምምሕዳር ከባቢ ኢዝሚር ዝበሃል ኣካል ወደባዊት ከተማ ኢድሪ ኮይና፡ ኣብ ሃገረ ቱርኪ ኢያ ትርከብ።

ስእሊ ሀ፡ ጥንታዊ ስልጣኒው ግሪኽ።             ስእሊ ለ፡ ከተማታት ጥንታዊት ግሪኽ።

መዋኸሲ

¹Casson, L., ed. (1989), The Periplus Maris Erythraei: Text With Introduction, Translation, and Commentary, Princeton: Princeton University Press, USA.

¹Schoff, W. H., ed. (1912), The Periplus of the Erythraean Sea: Travel and Trade in the Indian Ocean by a Merchant of the First Century, New York: Longmans, Green, & Co., ISBN 978-81-215-0699-1

²Gardner, J. W., 1977. “Blameless Ethiopians and Others.” Greece & Rome, vol. 24, no. 2, pp. 185–193.

³Fernando, A. Denis N. 1988. “THE ERYTHRAEAN SEA Presently Called THE INDIAN OCEAN Requires a New Identity Namely: THE GONDWANIC OCEAN.” Journal of the Royal Asiatic Society of Sri Lanka, vol. 33, pp. 21–47.

⁴Pausanias. Pausanias Description of Greece with an English Translation by W.H.S. Jones and H.A. Ormerod, in 4 Volumes, 7. 3. 7. Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1918.

⁵Davidson John. Rhadamanthys and the Family of Herakles. In: L’antiquité classique, Tome 68, 1999. pp. 247-252.

⁶Schoff, W. H., 1913. ““The Name of the Erythraean Sea.” Journal of the American Oriental Society, Vol. 33, pp. 349-362.

⁷Herodotus (1949). Herodotus. Translated by Enoch Powell. Oxford: Clarendon Press. pp. 121–122.

⁸Zaborski, A., 2014. “Greeg Loanwords in Geez”, in: Encyclopedia of Ancient Greek Language and Linguistics, Managing Editors Online Edition: First and Last. http://dx.doi.org/10.1163/2214-448X_eagll_SIM_00000470

 ቁጠባዊ መሰረት ኤርትራ እንታይ እዩ፧ ምስ በዓልመንን ብኸመይን በዚጉዳይ ኤርትራ ክትመሓዞ ይግባእ፧

ቀንድን ዝዓበየን ምንጪ ቁጠባ ኤርትራ ሰብኣዊ ዓቅማ ሙዃኑ ኣብ ግብሪ ዝተረኣየ ስለዝኾነ ንሕጂ ብዙሕ ምግላጽ ዘድልዮ ኣይኮነን። ምኽንያቱ ዝሓለፉ 20 ዓመታት ጥራይ እንተርኢና ኤርትራውያን ኣውፈርትን ተወፋሮን ኣብ ዝተፈላልያ ሃገራት፡ ብፍላይ ኣብ ኣፍሪቃን ማእከላይ ምብራቕን፡ ዘመዝገብዎ ዝምስገን ኣበርክቶ ዕዙዝ ምስክር ስለዝኾነ። ካልእ ኤርትራውያን ብውሽጣዊ ዓቅሞም ዕጥቃዊ ቃልሲ ኣካይዶም ልኣላውንት ሃገሮም ምውሓሶም ተወሳኺ መርኣያ ብቕዓት ዓቕሚ ኤርትራውያን ከም መርትዖ ክጥቀስ ይከኣል። ሰብኣዊ ዓቅሚ ርእሱ ዝኸኣለ ሰፊሕ ዓውዲ’ኳ እንተኾነ ምስ መባእታዊ ስነቁጠባን ማሕበረሰባዊ ክብርታትን ኣዛሚድካ እንታይ ከምዝመስል ምርኣዩ ሓጋዝን ልዑል ኣገዳስነትን ስለዘለዎ፡ ንዝያዳ ርድኢት ኣብነታት ኣሰኒና ክንርእዮ ክንፍትን ኢና።

ብመባእታዊ ስነቁጠባ ኣገላልጻ፡ ምንጪ ቁጠባ ሓንቲ ሃገር ኣብ ሰብኣዊ ዓቅሚ፣ ውህሉል ሃብትን ተፈጥሮኣዊ ሃብትን ተጠቓሊሉ ክግለጽ ይከኣል። ተፈጥሮኣዊ ሃብቲ ካብ ዝሕረስ መሬትን ዝስተ ማይን ጀሚርካ ክሳብ ዕደናታት ጥረ ነገራት፣ ክቡር ዕንቁታትን ነዳድን የጠቃልል። ውህሉል ሃብቲ፡ ሰባት ብጻዕሮም ንዘፍረይዎም ኩሎም ዓይነት ሃብቲ የጠቃልል። ሰባት ዘፍረይዎ እኩብ ሃብቲ ኣብ መመስርሒ ትካላት፣ ዓብይቲ ናውትን ህንጻታትን ኣዋፊሮምም ዘካዕብትዎ ሃብቲ ከም ዘይንቀሳቐስ ውህሉል ሃብቲ ክግለጽ ከሎ። ሰባት ብጥረ ገንዘብ ኣብ ኢዶም ዝሓዝዎ ሃብቲ ከም ተንቀሳቃሲ ውህሉል ሃብቲ ይግለጽ።

ሰብኣዊ ዓቅሚ፡ ዝበዝሕ ግዜ ንተራ ጉልበትን ፍልጠትን ሰባት ጥራይ ከም ዘጠቃልል’ዩ ዝግለጽ። እዚ ኣገላልጻ ንሰብኣዊ ዓቅሚ ከም ምንጪ ቁጥባ ኣካታዒ ይገብሮ። ምኽንያቱ ፍልጠትን ጉልበትን ስብኣዊ ዓቕሚ ናይ ገለ ሃገራት ብተዛማዲ ተመሳሳሊ ክንሱ ደረጃ ቁጠባዊ ዕቤተን ግን ኣዝዩ ገፊሕ ጋግ ከምዘለዎ ብቐሊሉ ክትዕዘብ ስለዘየጸግም። ትሕዝቶ ተፈጥሮኣዊ ሃብቲ ዝፈጠሮ ፍልልይ ከይከውን ትብለሉ’ውን ኣይኮነን።

ንኣብነት ቻይናን ህንድን ኣዛሚድና እንተረኣና፡ ክልቲኤን ሃገራት ብሰብኣዊ ዓቕመን ተመሳሰልቲ ክኾና ከለዋ፡ ብትሕዝቶ ተፈጥሮኣዊ ህብቲ’ውን ብዙሕ ፍልልይ ዘለወን ኣይኮናን። ክፍለ ዓለማዊ መቓምጦ እዘን ክልተ ሃገራት እንተርኢና’ውን ተመሳሳሊ’ዩ። እዘን ክልተ ሃገራት ቅድሚ ሰለስተ ዓሰርተታት ዓመታት ዝነበረን ደረጃ ቀጠባዊ ምዕባለ ኣዝዩ ዝተቐራረበ ምንባሩ ብብዙሓት ተመራመርቲ ስነቁጠባ ብተደጋጋሚ ዝተገለጸ ስለዝኾነ ክውንነታዊ ምንጽጻር ንምግባር ሓጋዚ ይገብሮ። ነዘን ክልተ ሃገራት ንቅድሚት ሓሊፍና ህሉው ደረጃ ቁጠባዊ ምዕባሌአን ምስ እንርኢ፡ ተፈጢሩ ዘሎ ገፊሕ ቀጠባዊ ጋግ ንምግማቱ ኣጸጋሚ ኣይመስለንን። ክልተ ኣዝዩ ተመሳሳሊ ትሕዝቶን ደረጃን ዝነበረን ሃገርት፡ ስለምንታይ’ዩ ብራኸ ዕብየተን ዝተፈላለየ ኮይኑ ንዝብል ሰፊሕ ሕቶ፡ ኣጽቢብና ካብ ኣርእስትና ከይወጻና ብዓይኒ ማሕበረሰባዊ ክብርታት እንታይ ከምዝመስል ገምጋም ምግባር ከድልየና’ዩ። ይኹን ደኣ’በር ኣሃዛዊ ገምጋም ክንገብር ዘኽእለና ውዱዕ ዝተቐመረ መጽናዕታዊ ጽሑፍ ዛጊት ዝለዘይቀረበ፡ ዝስዕብ ገመጋም መረዳእታና ዘስፍሕ ኣፈናዊ ጥራይ ሙዃኑ ምዝካር እየሊ።

መንቀሊ ፍልልይ ዕቤት ቻይናን ህንድን ጽልዋ ስርዓተ ክብርታት ዘስዓቦ ፍልልይ ክኸውን’ዶ ይኽእል፧ ከምኡ እንተኾይኑ ልክዕ ከምቶም ካልኦት ደረኽቲ ቁጠባዊ ዕቤት፡ ዓቐን ጽልዋ ስርዓተ ክብርታት ኣብ ቁጠባዊ ብራኸ ብኸመይ ክግለጽ ይከኣል ዝብል ካልእ ዓቢ ሕቶ ክቕምርዎ ዝፈተኑ ተመራመርቲ ሒደት ኣይኮኑን። ገና ሓባራዊ መረዳእታ ዝተበጽሓሉ ዓውዲ’ውን ኣይኮነን። ይኹን ደኣንበር ጽልዋ ስርዓተ ክብርታት ኣብ ቁጠባዊ ዕቤት ወሳኒ ሙዃኑ ዘሟጉት ከምዘይኮነ ዘርኢ ርጡብ ኣመት ኣሎ። እዚ ማለት ፍልልያት ደረጃ ቁጠባዊ ምዕባለ ሃገራት ብስርዓተ ክብርታት ጥራይ’ዩ ዝግለጽ ማለት ኣይኮንን። ምኽንያቱ ተመሳሳሊ ስርዓተ ክብርታት ሃልዩ፡ ብሰንኪ ግዳማዊ ጽልዋ ዘይንቡር ፍልልይ ደረጃ ዕቤት ክህሉ ሓድሽ ተርእዮ ስለዘይኮነ። ንኣብነት ደረጃ ቁጠባዊ ዕቤት ሰሜንን ደቡብን ኮርያ እንተርኢና ተራ ግዳማዊ ጽልዋ ቀሊል ከምዘይኮነ ምዕዛብ ይከኣል። ስለዚ ግዳማዊ ጽልዋታት ከም ውሁብ ወሲድና ነዛምድ ከምዘልና ከዘኻኽር እፈቱ።

ኣብ ምንጽጻር ክብርታት ቻይናን ህንድን ተመልሲና ምስ እንርኢ። ሓደ ካብቶም ወሰንቲ መዐቀኒ ስርዓተ ክብርታት ማሕበረሰብ ንውልቀሰባት ዝህቦ ኣፍልጦን ክብረትን’ዩ። ብመንጽር ቻይናን ህንድን ክንርእዮ ምስ እንፍትን፡ ኣብ ማሕበረሰብ ቻይና ውልቀሰባት ብጻዕሮም ዕብየትን ማሕበራዊ ክብረትን ንኽረኽቡ ዘተባብዕ ክኸውን ከሎ፡ ብኣንጻሩ ማሕበረሰብ ህንዲ ዕብየትን ማህበራዊ ክብረትን ብትውልዲ እንተዘይኮይኑ ውልቀሰባት ብዝገብርዎ ጻዕርን ኣበርክቶን ክኸውን ኣየፍቅድን። ከም ናይ ህንዲ ዓይነት ኣቃውማ ዘለዎም ማሕበረሰባት ንቁጠባዊ ዕቤት ዘተባብዕ ዘይሙዃኑ ምርዳእ ኣየጸግምን። ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ጻዕርን ኣበርክቶን ውልቀሰባት ዓቢ ክብሪ ስለዘለዎ ምስ ንቁጠባዊ ዕቤት ዘተባብዑ ማሕበረሰብ ክስራዕ ይከኣል።

ተወሰኽቲ መዐቀኒታት ስርዓተ ክብርታት ከም ምእዝዙነት፣ እሙን ሙዃን፣ ኣኽብሮት ምሃብን እምነት ምህላውን ምስ እንርእይ፡ ብዙሓት ተመራመርቲ ከምዚኦም ዓይነት ክብርታት ንቁጠባዊ ዕቤት ብኣሉታ ከምዝጸልዉዎ እዮም ዝሟገቱ። እዚ ስነመጎት ካብ ናይ 18 ክፍለ ዘመን ዝተረኣየ ቁጠባዊ ዕብየት ምዕራብ ኤውሮጳ ዝነቐለ’ዩ። ምዕራብ ኤውሮጳውያን ቅልጡፍ ቁጠባዊ ዕቤት ከምጽኡ ዝኸኣሉ ቅድሚ ዕብየቶም ዝነበሮም ክብርታት ስለዝደርብዩን ሓደስቲ ክብርታት ምእዙዝ ዘይሙዃን፣ ጠላም ሙዃን፣ ክብሪ ዘይምሃብ እምነት ዘይምህላውን ስለዘስረጹ’ዩ ዝብል ስነመጎት ክትቕበሎ ዝከኣል ኣይኮነን። ምኽንያቱ ቁጠባዊ ዕቤት ድዩ ለውጢ ኣብ ስርዓተ ክብርታት ዘምጽእ ወይስ ስርዓተ ክብርታት እዩም ቁጠባዊ ዕብየት ዝድርኹ ንዝብል ሕቶ ሓጺር መልሲ ክተቕርበሉ ስለዝኸብድ። ቁጠባዊ ዕብየትን ስርዓተ ክብርታትን ከምዝጸላለው ግን ዝኸሓድ ኣይኮነን።

ከምዚ ይኹን ደኣ’ንበር፡ ምዕራብ ኤውሮጳ ቅልጡፍ ቁጠባዊ ዕቤት ከምጽኡ ዝደረኾም ስርዓተ ክብርታት ምእዙዝነት፣ እሙን ሙዃን፣ ኽብሪ ምሃብ እምነት ምህላውን ከምዝነበረ ብዙሕ ቅርስታት ኣብ ባይታ ስለዘሎ ምጉት ዘድልዮ ኣይኮነን። ንኣብነት መሰረት እምነት ምዕራብ ኤውሮጳ ፈጺሙ ካብ ግዜ ንግስነት ሮማ ጀሚሩ ከይተቐየረ’ዩ ዝቕጽል ዘሎ። ምዕራብ ኤውሮጳውያን፡ እምነት መሰረት ዝገበረ ስርዓተ ክብርታቶም ምስቀየሩ እዮም ቅልጡፍ ቁጠባዊ ዕቤት ኣርእዮም ዝብል ብማክስ ወበር ተመራማሪ ስነማሕበረስብ ዝቐረበ ስነመጎት ክትቅበሎ ኣሸጋሪ’ዩ። ብኣንጻሩ ስርዓተ ክብርታት ምዕራብ ኤውሮጳ ምስ ምምጻእ ቅልጡፍ ቁጠባዊ ዕቤት እንዳተበለለ ክመጽእ ከምዝጸንሐ ማሕበረስብ እተን ሃገራት ባዕሎም ዝእመኑሉ ሓቒ ስለዝኾነ ዘካትዕ ክኸውን ኣይክእልን። ገና መስርሕ ምብላል ኣብ ቅድሚ ዓይንና ይቕጽል ምህላዉ’ውን ተወሳኺ መመሳኸሪ’ዩ። ከም’ቲ ስርዓተ ክብርታት ክህነጹ ነዊሕ ዘመናት ዘድልዮም ክብለሉ’ውን ክንድቲ ክህነጹ ከለዉ ዝወሰዶ ዘመናት ወይ ካብኡ ንላዕሊ ከምዘድልዮም ብዙሕት ተመራመርቲ ይሰማምዑ። ዝሰረጹ ልማዳት ብቐሊኢሉ ኣይገድፉን ዝብል ብሂል ኣበዋት’ውን ካልእ መራጎዲ ሙጉት ክቅርብ ይኽእል።።

ኣብ ቻይና፣ ህንድን ካልኦት ናይ ርሑቕ ምብራቕ ሃገራትን እንተርኢና’ውን ተመሳሳሊ ክውንነት ኢና ንዕዘብ። ምናልባሽ ዓይነት ኣምልኾ ክፈላለይ ይኽእል ይኸውን እንበር፡ እምነት ምህላው ወሳኒ ተራ ከምዝነበሮ ምርኣይ ዘጸግም ኣይመስለንን። ንኣብነት መሰረት እምነት ቻይና ኮንፊሾን ይብሃል። ፍቕርን ምትሕልላይን ዝዓብለሎ ኣወንታዊ ስርዓተ ክብርታት ከም ምእዙዝነት፣ እሙን ሙዃንን ክብሪ ምሃብን ከኣ የስርጽ። መሰረት እምነት ህንዲ ከኣ ሂንዱ ይበሃል። ግዝኣተ ሕልናን ስኒትን ዝዓብለሎ ስርዓተ ክብርታት ዘስርጽ ኮይኑ ፍንፉንን ዘይፍንፉንን ጉንዲ ወለዶ ስለዝጽብጽብ ግን ኣወንታዊ ክትብሎ ኣጸጋሚ ይኸውን። እምነት ከይተረፈ ሕረግ ትውልዲ ፍንፉናትን ዘይፍንፉናትን ጸብጺብካ ስለዝኾነ ህንዲ በዚ’ውን ኣይተሓገዘትን። ጉንዲ ትውልዲ ፍንፉንን ዘይፍንፉንን ኣብ ዝብል ኣምር መሰረት ዝገበረ ኣቃውማ ማሕበረሰብ ቅልጡፍ ቁጣባዊ ዕቤት ከምጽእ ዘለዎ ዕድል ጸቢብ ሙዃኑ ካብ ናይ ህንዲ ኣብነት ምምሃር ይከኣል።

ስርዓተ ክብሪ ኣብ ምርግጋጽ ቅልጡፍ ቁጠባዊ ዕቤት ዓቢ ተራ ከምዘለዎ ኢንገላርት ሮናልድን መሳርሕቱን ኣብ ናይ 1996 መጽናዕታዊ ጽሑፎም ብከፊል ገሊጾሞ ኣለዉ።ሀ ጉልበትን ፍልጠትን ሰብኣዊ ዓቅሚ ንበይኑ ብዘይ ኣወንታዊ ድርኺት ስርዓተ ክብርታት ከምጽኦ ዝኽእል ቁጠባዊ ዕቤት ውሱንን ነዊሕ ግዜ በሊዑን ጥራይ’ዩ ክረጋገጽ ተኽእሎ ዝህልዎ። ሃገራት ኣፍሪቃን ማእከላይ ምብራቕን ከም ኣብነት ክውሰድ ይከኣል። እዚ ማለት ግን ሓደ ስርዓተ ክብሪ ካብቲ ክልእ ይበልጽ ማለት ከምዘይኮነ ክፍለጥ ይግባእ። ከምኡ’ውን ሓደ ስርዓተ ክብሪ ቀጠባዊ ዕቤት ከምጽእ ከሎ እቲ ካልእ ኣየምጽእን’ዩ ማለት ዘይምዃኑ ምርዳእ የድሊ። እንታይድኣ፡ ኣሉታዊ ድርኺት ዝፈጥር ስርዓተ ክብርታት ኣዝዩ ዘገምታዊ ለውጢ ከምጽእ ከሎ፡ ኣወንታዊ ድርኺት ዝፈጥር ስርዓተ ክብርታት ቅልጡፍ ዕቤት ኣብ ምምጻእ ዕዙዝ ተራ ይጻወት ማለት ከምዘስምዕ ምዝካር የድሊ።

ዝበዝሓ ሃገራት ኣብ ዓለምና ኣብ ምርግጋጽ ቁጠባውን ባህላውን ዕብየት ምስ ተመሳሳሊ ስርዓተ ክብርታት ዘለወን ሃገራት ክመሓዘዋ ይረኣያ። እዚ ዝኾነሉ ብዘይ ምኽንያት ኣይኮነን። ኣወንታዊ ድርኺት ዘልዎ ስርዓተ ክብርትት ዘለዋ ሃገር ምስ ኣሉታዊ ድርኺት ዘለዎ ስርዓተ ክብርታት ዘለዋ ሃገር ክትመሓዞ ዝገብራ ዋላሓንቲ ምኽንያት ስለዘየለ’ዩ። ንኣብነት ሕቡራት መንግስታት ኣሜርካ፡ ኣብ ጎዶቦኣ ምስ ዘለዋ ሃገራት ዘይኮነት ትመሓዞ፡ ስግር ባሕሪ ከይዳ ምስ ናታ ስርዓተ ክብርታት ዝመሳሰል ዘለወን ሃገራት ክትመሓዞ እያ ትመርጽ። እዚ ማለት ሃገራት ንዕዳጋ፣ ንጥረ ነገራትን ንዶብ ሰገር ዋኒናተን ክብላ ውሱን ንግዳዊ ርክብ ኣይገብራን እየን ማለት ኣይኮነን። ውሱን መዝማዚ ንግዳዊ ርክብ ጌረን ማለት ተመሓዝየን ማለት’ውን ኣይኮነን። ምምሕዛው ኣብ ክልተኣዊ ናይ ሓባር ረብሓ ዝተመስረተ ድልዱል ሰረት ዘለዎ ርክብ ማለት ስልዝኾነ።

ኤርትራ ትገብሮ ምምሕዛው ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሱ ሓቅታት መሰረት ዝገበረ ካብ ሙዃን ዝሓልፍ ኣይኮነን። ኣብ ንቡር ኩነታት ኤርትራ ብተዛማዲ ክትመሓዘወን ትኽእል ሃገራት ኣየኖት እየን ኢልና ምስ እንሓትት፡ መልሱ ኤርትራውያን ኣውፈርትን ተወፋሮን ብብዝሒ ዝኸድወን ሃገራት ብምርኣይ ዝያዳ ግብራዊ መልሲ ክርከብ ይከኣል።

መዋኸሲ
Beverlee B. Anderson, (2012) “Indian cultural values and economic development: an exploratory study”, World Journal of Entrepreneurship, Management and Sustainable Development, Vol. 8 Issue: 2/3, pp.194-201, https://doi.org/10.1108/20425961211247798

Granato, Jim. Inglehart, Ronald, and Leblang, David. 1996. “The Effect of Cultural Values on Economic Development: Theory, Hypotheses, and Some Empirical Tests.” American Journal of Political Science, Vol. 40, No. 3, pp. 607-631.

Lin, Justin Yifu. 2009. “Economic Growth and Chinese Cultural Revival,” published in the Journal of Peking University (Humanities and Social Sciences),46(3).

Weber, M. 1958. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. New York: Charles Scribner’s Sons.

ናይ እቲ ሽግር መፍትሒ መንገዲ እንታይ እዩ፧

ከምቲ ተደጋጊሙ ዝጥቀስ መፍትሒ ሽግራት ኤርትራ ካብ ምእላይ ኢሰያስን ጉጅልኡን ዝሓልፍ ኣይኮነን። ናይ ኢሰያስን ጉጅልኡን መሓውራት ኣዝዩ ውሱንን ኣብ ራዕድን ሽበራን ዝተመስረተ ሰለዝኾነ፡ ክትኣልዮ ኣዝዩ ቀሊል’ዩ። ኢሰያስን ጉጅልኡን እንተተኣልዮም ኩሎም መሳርሒ ምፍጣር ራዕድን ሽበራን ዝነበሩ ባዕሎም መንግዶም ከምዝጸርጉ ታሪኽ ኤርትራ ዝምስክሮ ሓቂ’ዩ። ኤርትራዊ መበቆል ወይ ኤርትራዊ ስምዒት ስምዒት ዘለዎም ኣብ ራዕድን ሽበራን ኢድ ኣለዎም ኢልካ ምሕሳብ ዝእመን ኣይኮነን። ነዚ ብህሎ ብዙሓት ከም ዕብሎኻ ክርእይዎ ይኽእሉ ይኾኑ፡ ነገር ምስ በርሃወ ብርግጽ እቲ ሓቂ ንሱ ኮይኑ ክጸንሕ’ዩ።

ንኢሰያስን ጉጅልኡን እንተተኻኢሉ ኣብ ትሕቲ ቀይዲ ክኣትው ተመራጽን ሓድሽ ምዕራፍ ከፋትን ምኾነ። እንተዘይኮነ ኢሰያስን ጉጅልኡን ኣብዝሃለው ይሃልዉ፡ ላዕለዎት ኣዘዝቲ ሰራዊት፣ ሚኒስተራትን ላዕለዎት ሓለፍትን ናቶም ኣኼባ ብምጽዋዕ ብዛዕባ ጉዳይ ሃገርን ህዝብን ክመያየጡን ኣንፈት ከትሕዙን ህዝባውን ሃገራውን ሓላፍነቶም ከምዝኾነ ምዝኽኻሮም ወሳንነት ኣለዎ። ሕሉብን ንጹፍን ሃገርን ህዝብን ሙዃኖም ተረዲኦም ነባሪ ሓድጊ ንኽገድፉ ምሕጽንታ ክቐርበሎም ምእዋይ። ኣብደገ ዘሎ ሃገራዊ ልክዕ ከም እዋን ብረታዊ ቃልሲ፡ ካብ ናይ ቃልን ንዋትን ዝሓልፍ ኣበርክቶ ክገብር ዝከኣሎ ኣይኮነን። ሃገርን ምሕደርኣን ካብ ኢሰያስን ጉጅልኡን መንዚዖም ንኣብ ውሽጢ ሃገር ዘሎ ንኡስ ወለዶ ብብቑሩብ ብናይ ግዜ መቓን ብውሑስ መንገዲ ከረክብዋ ለበዋ ስውኣት ኣብ ዝባኖም ከምዝሎ ከምዝስወጦም ብምግባር ምብርባሮም።

ኢሰያስን ጉጅልኡን ዝጸንሖም መደናገሪ መናውራታትን ጓል መንገድን ኩሉ ስለዝተጸንቀቐ፡ ካብ ሕጂ ንደሓር ብጽቡቕ ድሌት ኣዘዝቲ ሰራዊት፣ ሚኒስተራትን ላዕለዎት ሓለፍትን ጥራይ እዮም ኣብ ስልጣን ተኾይጦም ክጸንሑ ዝኽእሉ። እዚ ክውንነት ንኢሰያስን ጉጅልኡን ዓቢ ነውጺ ፈጢርሎም ስለዘሎ፡ መሕደሪ ዝኸውን ተዋስኦ ኣብ ጸጽባሕ ካብ ምፍጣር ዓዲ ኣይወዓሉን። ደድሕሪ ኣኣብዓዶም ብተዛማዲ ተቐባልነት ዘለዎም መራሕቲ ምሕባእ መርኣያ ምስሉይነት ካብ ሙዃን ዝሓልፍ ኣይኮነን። ኢሰያስን ጉጅልኡን ናይ መጨርስታ ጽዋዕ ተቐጂልዎም ከምዘሎ መልኣከ ሞት ዝዓሰሎ ወጅሃቶም ስለዝምስክሮ፡ መፍትሒ ሽግር ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ኢድ ኣዘዝቲ ሰራዊት፣ ሚኒስተራትን ላዕለዎት ሓለፍትን ኤርትራ ከምዘሎ ምርዳእ ዘጸግም ኣይኮነን።

ረብሓን ዝምድናን ህዝቢ ኤርትራ ምስ ጎረባብቲ እንታይ ይመስል? እንታይ ከ ክመስል ይግባእ፧

ህዝቢ ኤርትራ ብደረጃ ህዝቢ ምስ ጎረባብቲ ኣዝዩ ድልዱል ኣብ ምክብባርን ምትእምማንን ዝተሞርከሰ ዝምድና ከምዝጸንሖን ከምዘለዎን ብዝገብሮም ምንቅስቃሳቱ ክምስከር ይከኣል። ምናልባሽ ብደረጃ መንግስቲ ምስ ጎረባብቲ ዝጸንሐን ዘለዎን ዝምድናታት ንስነልቦና ህዝቢ ኤርትራ ዝውክል’ዩ ኢልካ ክትዛረበሉ ፈጺምካ ዝከኣል ኣይኮነን። ቀንዲ መዐቀኒ ጽቡቕ ጉርብትና፡ ጎረባብቲ ሰላም፣ ድሕነት፣ ርግኣትን ምድግጋፍን ንምስሳን ዝገብርኦ ኣብ መትከል ዝተመኮሰ ሓድሕዳዊ ምትሕብባር’ዩ።

ኢሰያስን ጉጅልኡን ኣብ መትከልን ምክብባርን ዝተመርኮሰ ዝምድና ምስ ጎረባብቲ ክገብሩ ባህርያቶም ዘፍቅዶ ኣይኮነን። ከምቲ ኣቐዲሙ ዝተጠቐሰ፡ ኢሰያስን ጉጁልኡን ንዘለዎም ናይ ምልኪ ጥሙሕ ክሳብ ዘደልደለን ዝሕገዘን ዝኾነ ዓይነት ዝምድና ምስ ጎረባብቲ ክገብሩ ውላ’ውን ሉኣላውነት ሃገር ኣብ ዋጋ ዕዳጋ ይእቶ ዝዓጦም ኣይኮኑን። እዚ ኣታዊ ወጻኢ ዕሸላዊ ባህርያት ኢሰያስን ጉጅልኡን ኣብ ዝሓለፉ ዓሰርተታት ዓመታት ዝተራእየ ስለዝኾነ ኣብ ዝርዝር ምእታው ንሕጂ ዘድሊ ኣይኮነን።

ህዝቢ ኤርትራ ብመትከል ምስ ጎረባብቲ ዝግበር ዝምድና ኣብ ናይ ነባሪ ክልተኣዊ ረብሓ ዝተመርኮሰ ኮይኑ፡ ምስ ምቅይያር ምሕደራታትን መሪሕነታትን ዝቐያየር ክኸውን የብሉን ኢሉ ይኣምን። ህዝቢ ኤርትራ ምእንቲ ውሑስ ሰላምን ምርግጋእን፡ ክሊ መሬታዊ ግዝኣትን ሉኣላውነትን ጎረባብቲ ክኽበር ወትሩ እጃሙ ከልዕል ጸኒሑን ኣሎን። ዘከራክር ጉዳይ ኣብ ዝለዓለሉ ብስልጡንን ግሉጽን ኣገባብ ክዝትየሉ፡ ኣድላዪ እንተኾይኑ ኣብ ምጋባእያ ዓለም ከይዱ ክዳነ፡ ንዝተወሃበ ብይን ብዘይ ወዓል ሕደር ኣብ ተግባር ንኽውዕል ምጽዓት ዘይቅየር መትከሉ ኮይኑ’ዩ ጸኒሑ። ህዝቢ ኤርትራ ምእንቲ ረብሓ ምስ ጎረባብቲ ዘለዎ ዝምድና ኣብ ዋጋ ዕዳጋ ዘይምእታው ዝብል’ውን ካብ’ቶም ቀንዲ ኣማእዘንቲ መርገጺታቱ ሙዃኖም ታሪኹ ዝምስክሮ ሓቂ’ዩ።

ብመንጽር ልዕል ኢልና ዝጠቐስናዮም መትከላትን ከይድታትን፡ ዝጸንሑን ዘለውን ዝምድናታት ህዝቢ ኤርትራ ብሓደ ወገን፡ ኢሰያስን ጉጅልኡን በቲ ኻልእ፡ ምስ ጎረባብትን ከባቢናን ብሓርፋፍ ክግምገም ከሎ እንታይ ከምዝመስል ብሓጺሩ ምርኣዩ ሓጋዚ ክኸውን ስለዝኸል፡ ሕልፍ ምባሉ ኣይጽላእን ።

ህዝቢ ኤርትራ ምስ ህዝብታት ኢትዮጵያ ዝጸንሖ ዝምድና ብሓፈሻ ዝነኣድ ኣይኮነን። ብፍላይ ተተኻኻእቲ ሓይልታት ህዝብታት ኢትዮጵያ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ኤርትራ ዘለዎም ኣጠማምታ ኣዝዩ ሚዛኑ ዝሰሓተን ኣብ ምክብባር ዘይኮነስ ኣብ ምግቡዕባዕ ዝተመርኮሰ ኮይኑ’ዩ ጸኒሑ። ኢሰያስን ጉጅልኡን ንዝጸንሐ ጥሙሕ ህዝብታት ኢትዮጵያ ኣብ ልዕሊ ኤርትራ መዝሚዞም ናይ ምልኪ ስላጣኖም ኣብ ምንዋሕ ክጥቀሙሉ ምጽንሖም ዝፍለጥ’ዩ። ሕጅ’ውን እንተኮይንሎም ከምኡ ዓይነት ሃዋሁ ክፈጥሩ ዘይፍትኑ ኣይኮኑን። እዚ ከምዚ’ሉ ከሎ፡ ምግቡዕባዕ ሓይልታት ህዝብታት ኢትዮጵያ ዋላ’ውን ኣብ’ቲ ፈታኒ እውናት ንህዝቢ ኤርትራ ኣሻቒልዎ ኣይፈልጥን’ዩ። ህዝቢ ኤርትራ ቀንዲ ጉዳዩን ሻቕሎቱን እኪት ኢሰያስን ጉጅልኡን ጥራይ እዩ። ኣብ’ዚ እዋን እዚ፡ ምህላው ሕማቕ ዝምድና ምስ ህዝብታት ኢትዮጵያ ተወሳኺ ዘየድሊ ጸገም እንተዘይኮይኑ፡ ንህዝቢ ኤርትራ ኣሰካፊ ጉዳይ ኣይኮነን።

ህዝቢ ኤርትራ ምስ ጅቡትን ሱዳንን ዘለዎ ዝምድና ከም ምስ ኩለን ሃገራት ኣብ ሕድሕዳዊ ምክብባር ዝተመርኮሰ’ዩ። ከም ጎረባብቲ ክህልወና ዝግብኦ ዝምድና ኣዝዩ ድልዱልን ዓሚቕን ክኸውን ምተገብአ፡ እንተኾነ ብስነልቦናን ክብርታትን ደረጃ ገፊሕ ጋግ ስለዘሎ ዝጸንሐን ዘሎን ዝምድናታት ምስ ክልቲኤን ሃገራት ዳርጋ ስማዊ ክበሃል ዝከኣል’ዩ። ስለምንታይ ከምኡ ኮይኑ ንዝብል ሕቶ ቀሊል መልሲ ስለዘይብሉ ንሕጂ ከምዘለዎ ምግላጹ ይምረጽ። ኢሰያስን ጉጅልኡን ነዚ ሃጓፍ’ዚ መዝሚዞም፡ ህዝቢ ኤርትራ ምስ እዘን ሃገራት ዘተዃቱኽ ዘይብሉ ክንሱ ኣብዘይተደለየ ምትኹታኽ ከእትውዎ ከምዝጸንሑ ዝሰሓት ኣይኮነን። ከምኡ መግበሪኦም ረብሓ ህዝብን ሃገርን ዓጢጥዎም ዘይኮነ ምእንቲ ናይ ምልኪ ስልጣኖም ከደልድሉ ኢሎም ዝገብርዎ ዓሎቕ ምኹኑ ብዙሓት ይግምግሙ።

እዚ ማለት ግን ጁቡትን ሱዳንን በብወገንን ንረብሐአን ክብላ መሳርሒ ናይ ካልኦት ኣይኮናን ኔረን ማለት ኣይኮንን። ይኹን ደኣ’ንበር ኢሰያስን ጉጅልኡን’ውን ንዝፍጠሩ ዝነበሩ ጸገማት ብግጉይን ንህዝቢ ኤርትራ ብዝሃሲ መንገዲን ክሕዝዎ ይመርጹ ብምንባሮም ነቲ ጉዳይ መሊሱ ከካርሮ ከምዝጸንሐ ክፍለጥ ይግባእ። ምስ ጅቡትን ሱዳንን ክህሉ ዝኸል ዝምድና ንግዚኡ ካብ ሕድሕዳዊ ምክብባርን ከባቢያዊ ምርግጋእ ምርግጋጽን ዝሓልፍ ክኸውን ዝኸል ኣይመስልን። ምስ ምጽባብ ዘሎ ናይ ስነልቦናን ክብርታትን ጋግ እቲ ዝምድናታት እንዳ ዓመቐ ዘይከደሉ ኣብነት ግን ኣይህሉን።

ህዝቢ ኤርትራ ምስ ማእከላይ ምብራቕን ሃገራት ኣዕራብን ዘለዎ ዝምድና ኣብ ሓድሕዳዊ ምክብባር ዝተመርኮሰ ኮይኑ፡ ብቐንዱ ኣብ ድሕነትን ምርግጋእን ዞባ ቀርኒ ኣፍሪቓን ወሽመጥ ኣልምንደብን ዘተኮረ’ዩ። ካብ ቀረባ እዋናት ጀሚሩ ሃገራት ኣዕራብ ምስ ኤርትራ ዘለወን ዝምድና ሚዛናዊ ብዘይሙዃኑ፡ ብኣሸቃልን ሸቃልን ክግለጽ’ዩ ዝፍተን። እዚ ከኣ ኮነ ተባሂሉ ህዝቢ ኤርትራ ንምውራድ ብኢሰያስን ጉጅልኡን ዝተሃንደሰ ስለዝኾነ፡ ፍሉጥ ማዕልቦ ዘለዎ ጉዳይ’ዩ። ኢሰያስን ጉጅልኡን ምስልን ጽልዋን ኤርትራ ኣብ ቀርኒ ኣፍሪቓን ማእከላይ ምብራቕን ኮነ ኢሎም ኣዘንቢዖም፡ ንህዝቢ ኤርትራ ዘይሽሙን ዘይመልክዑን ከትሕዝዎ ዝሓለንዎ ብሰንኪ ግሩማትን ሰብ ጽቡቕ ስም ኣውፈርትን ተወፋሮን ኤርትራውያን ሸማቲ ክረክብ ኣይከኣለን። ስለዝኾነ ቦታ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ቀርኒ ኣፍሪቃን ማእከላይ ምብራቕን ዋናታት ክሳብ ዝመጹ ልሙዕ ሕዛእቲ ኮይኑ ጸኒሑ ኣሎ።

መንነት ህዝቢ ኤርትራ ከም ዝኾነ ህዝቢ ኣብ ኣሽሓት ዓመታት ዝተሃንጸ መንነት’ዩ። ኤርትራ ዝብል መጸውዒ ካብ ኣማኢት ዓመታት ዝነውሕ ስም ዘይክንሱ፡ ስለምንታይ’ዩ መንነት ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ኣሽሓት ዓመታት ከምዝተሃነጸ ዝግለጽ ዝብል ሕቶ ብዙሕ ግዜ’ዩ ዝለዓል። ኣብዚ ክርሳዕ ዘይብሉ “ኤርትራ” ዝብል መጸውዒ ካብ “ቀይሕ” ዝብል ናይ ግሪኽ ቃል ዝመጸ ሙዃኑ’ዩ። ካብ መዓስ ከም ስም ጠቢቑ ዝብል ሕቶ ግን ዛጊት መዕለቢ ኣይረኸበን። ተሟገቲ፡ ብሓደ ወገን ምስ ምምጻእ ክርስትና ብፈለስቲ ግሪኻውያን ዝመጸ ስም እዩ ዝብል ሙግት ክቐርብ ከሎ፡ በቲ ካልእ ወገን ምስ ምምሕዳር ጥልያን ዝመጸ’ዩ ዝብል ሙግት ዘቅርቡ ኣለው።

ብመሰረት ድሒሩ ዝቐረበ ሙግት፡ ኤርትራ ዝብል መጸውዒ ምስ ምምጻእ ምምሕዳር ጣልያን ብፍሉይ ምጥባቑ ብዙሕ ጭብጥታት ስለዘሎ ዘዛርብ የብሉን። ብመሰረት ቀዲሙ ዝቐረበ ሙግት ማለት ኤርትራ ዝብል መጸውዒ ምስ ምምጻእ ግሪኻውያን ፈለስቲ ዝመጸ’ዩ ዝብል ግን ንጹር ጭብጢ ዛጊት ኣይቀረበሉን። ይኩን ደኣ’ንበር ቀይሕ ባሕሪ ዝብል ስም ካብ ኤርትራ ዝብል መጸውዒ ዝነቐለ ኢሎም ኣጣቒሶም ዝሙጉቱ ከምዘለዉ ክፍለጥ ይግባእ። እዚ ከኣ፡ በቶም ኤርትራ ዝብል መጸውዒ ምስ ክርስትና ብፈለስቲ ግሪኻውያን ዝመጸ’ዩ ኢሎም ዝሙጉቱ፡ ከም መርትዖ ተጠቒሱ ንረኽቦ።

ናይ ሎሚ ኤርትራ ኣብ ተመሳሳሊ እዋናት ብዝተፈላለዩ ዓመጽትን ጎበጥን በበይኑ መጸውዒ ይወሃባ ከምዝነበረ ብዙሕ ኣብነታት ኣሎ። ንኣብነት ኢትዮጵያውያን ጎበጢ ንዝነውሐ እዋናት ሓማሴን ኢሎም ክጽውዕዋ ከለዉ፡ ቱርካውያንን ግብጻውያንን ባሕረ ነግስታት ኢሎም ይጽውዕዋ ኔሮም። ከምዚ ዝኾነሉ ምኽንያት ጎበጢ ኮነ ኢሎም ምእንቲ ረብሕኦም ክብሉ ዝጥዕሞም መጸውዒ፡ ከም ሳጓ ከልግቡላ ይፍትኑ ስለዝነበሩ’ዩ።

ምድንጋር መታን ከይፈጥር፡ ምድሪ ባሕሪ ዝብል መጸውዒ ካብ ምድሪ ቀይሕ ባሕሪ ዝብል ስም ዝሓጸረ ምዃኑ ምዝካር የድሊ። ንደቀባት፡ ምድሪ ባሕሪ ዝብል መጸውዒ መግለጺ መንነቶም ከምዝነበረ ቅድሚ ሕጂ ብዙሓት ብሰፊሕ ጽሒፎሙሉ ስለዝኾኑ ምድጋሙ ኣገዳስነት የብሉን። ስለዝኮነ ምድሪ ባሕሪ ዝብል መጸዊዒ መግለጺ መንነት ናይ ሎሚ ህዝቢ ኤርትራ ከምዝነበረ ዘሟግት ኣይኮነን። “ኤርትራ” ዝብል መጸውዒ ናይ ግሪኽ ቃል ኮይኑ ትርጉሙ “ቀይሕ” ሙዃኑ’ውን ዘካትዕ ኣይኮነን። ዘካትዕ ምድሪ ቀይሕ ባሕሪ ጸኒሑ ብምድሪ ባሕሪ ኤርትራ ክግለጽ ዝጀመረ መጸውዒ መዓስን ብኸመይን ከምዝመጸ’ዩ። ሒደት ዘይበሃሉ ምስ ምምጻእ ክርስትናን ጥበብ ጽሕፈት ግእዝን ዝመጸ መጸውዒ ሙዃኑ መጻሕፍቲ ጠቒሶም ከረድኡ ዝፈተኑ ከም በዓል መብራህቱ ኣቶወብርሃን ክጥቀሱ ይኸሉ። ካልእ ዘካትዕ ምድረ ቀይሕ ባሕሪ (ምድሪ ባሕሪ ኤርትራ) ዝብል መጸውዒ ምምሕዳር ጣልያን ናብ “ኤርትራ” ዝብል ስም የሕጺርዎ ዝብል ስነሞገት’ዩ። እዞም ኣሟጓቲ ውርሻታት ደፋእ ኢልካ ዝፍተሹን መደምደምታ ዝብጽሓሎምን ስለዝኾኑ ንሕጂ ንጎኒ ገዲፍና ናብ ቀንዲ ሕቶ ክንምለስ።

እዚ ኹሉ ምዝራብ ዘድለየ ህዝቢ ኤርትራ መን’ዩ ክንብል እንተኾይና ኤርትራ ዝብል መጸውዕን ህዝቢ ዝብል ኣምርን በበይኑ ክንርእዮ ግድን ስለዝኾነ’ዩ። ኤርትራ ዝብል መጸውዒ ካበይ መጺኡ ንዝብል ሕቶ ዋላ ሙሉእ ኣይኹን ተናኺፍናዮ ኣለና። ካብ መጸውዒ ስም ሙዃን ሓሊፉ ንበይኑ መዐቀኒ መንነት ህዝቢ ኽኸውን ዝኽእል ግን ኣይኮነን። ምኽንያቱ ኣህዛብ መንነቶም ዝገልጽሉ ተወሰኽቲ ወሰንቲ ረቛሒታት ስለዘለዉ። እቶም ኣወሰንቲ ረቛሒታት ዝበሃሉ ከኣ መበቆል ትውልዲ፣ ቋንቋን ስርዓተ ክብርታትን ክኾኑ ከለው፡ ካብ ሓደ ንላዕሊ ቋንቋታት ወይ ክብርታት ኣብ ዝህልውሉ ኩነታት መስርሕ ምውሓጥ ፍጹም ክሳብ ዝኸውን ዓብላሊ ቋንቋ ወይ ክብሪ መግለጺ መንነት ኮይኑ ከምዝቕጽል ኣብ ታሪኽ ህዝብታት ብተደጋጋሚ ዝተረኣየ ክውንነት ከምዝኾነ ይፍለጥ።

ኤርትራዊ ዝበሃል እንበኣር ብትውልዱ ኣብ ክሊ መሬታዊ ግዝኣት ኤርትራ ዝቦቐለ፣ ካብ መበቆላውያን ቋንቋታት ክሊ ግዝኣት ኤርትራ እንተወሓደ ሓንቲ ዝፍልጥን ወይ ካብ ዝፈልጡ ስድራ ዝተወለደን ብክብርታት ኣባሓጎታት ክሊ ግዝኣት ኤርትራ ዝተኾስኮሰን ይኸውን። ሰለስቲኤን ረቋሒታት ዘየማልእ ውልቀሰብ ብመበቆል ኤርትራዊ ክኸውን ኣይክእልን።

ተሰዲዱ ወይ ብኻልእ ምኽንያት ዝመጸ፣ ንሃገርን ህዝብን ጽቡቕ ዝገበረን ብሰላም ንነዊሕ ግዜ ዝተቐመጠን ብነባርነት ኤርትራዊ ክኸውን ይኽእል። ከም ኣብ ኩለን ሃገራት ዝፍጸም፡ መሰረታዊ መሰሉ ዝተሓለወ ክኸውን ከሎ፡ ፍጹም ምሉእ መሰል ክረክብ ግን ኣይክእልን።

ዝለዚ ህዝቢ ኤርትራ ማለት ብመቦቆልን ብነባርነትን ኤርትራውያን ናይ ዝኾኑ ህዝቢ መጸውዒ ስም’ዩ። ብጀካ ራሻይዳ ተባሂሎም ዝፍለጡ ሒደት ተሰዲዶም ዝመጹን፡ ብነባርነት ኤርትራውያን ዝኾኑ ብቁጽሮም ውሑዳትን ኣብ ከተማታት ተሓጺሮም ዝነብሩን ገዲፍካ፡ ህዝቢ ኤርትራ ማለት ዳርጋ ብመበቆል፣ ብቛንቋን ክብርታትን ኤርትራዊ ናይ ዝኾነ ህዝቢ መጸውዒ ስም’ዩ ክብሃል ይከኣል።

2. መሰረታዊ ሽግር ናይ ህዝቢ ኤርትራ እንታይ እዩ፧ (ሕቶታት ህዝቢ ኤርትራ እንታይ እዩም፧)

ብሕግን ስርዓትን ዝመሓደር ህዝቢ ክንሱ ንኣማኢት ዓመታት ናተይ ዝብሎ ማእከላይ መንግስቲ ኣይነበሮን። ምስ ዘዝመጸ ዓማጽን ጎባጥን ክቛራቐስ ዳርጋ ዘይምእኩል፣ ፋሕ ዝበለን ንምኽልካል ዝጥዕምን ጥበብ ምሕደራ ክጥቀም ዝጸንሐ ማሕበረሰብ’ዩ። ስለዝኾነ ናተይ ዝብሎ ብደቁ ማእከላይ መንግስቲ ምስተተኸለ ነቲ ዝዝምቢ ዝነበረ ድነ ብዙሕ ግዲ ክገብረሉ ኣይከኣለን። እቲ ንነዊሕ ዝጸንሖ ዘይምእኩል ጥበብ ምሕደራ’ውን ብዝስዕርር ዝነበረ ምልኪ ንነዊሕ ግዜ ዳርጋ ብዙሕ ስለዘይተተንከፈ፡ ሳዕቤን ምልኪ ደንጉዩ’ዩ ናብ ዝበዝሕ ህዝቢ ኤርትራ በጺሑ።

ኣብ ከምዚ ኩነታት ዝበዝሕ ህዝቢ ነቲ ጸገም ገና ከየስተውዓለሉ ከሎ፡ መንግስቲ ዝነበረ ናብ ስቱር ምልካዊ ምሕደራ ኢሰያስን ጉጅልኡን ተቐይሩ። መጀምርያ ምስ ህወሓት ብዝተበጽሐ ዘይቕርዕው ስምምዕ መሰረት፡ ምስ ኢትዮጵያ ሓውሲ ምትፍናን ፈጢርካ ናብ ትግባረ ዝኸይድ ዝነበረ ትካላውን ሕጋውን ኣሰራርሓ ሓንኲልካ ስልጣን ክትብሕት ምድላይን ዝሰዓበ ኣደራዕን ምርኣይ ይከኣል። ህወሓትን፡ ኢሰያስን ጉጅልኡን ስለዝተጎራርሑ፡ ጠርቈሽቈሽ ዝሓሰብዎ ምትፍናን ካብ ቁጽጽሮም ወጻኢ ስለዝኸደ መምለሲ ክርከበሉ ኣይተኻእለን። ኢሰያስን ጉጅልኡን ክሳብ ናይ መወዳእታ ሰዓት ህወሓት ዝመርሖ ሰራዊት ናብ ውሽጢ መሬት ኤርትራ ክኣትዉ ከምዝወሰኑ ፈጺሞም ይፈልጡ ኣይነበሩን። ምስኮነ ናበይ ከብሉ፡ ሰንቢዶም ኢሰያስን ጉጅልኡን ክነዝልቕ ኣለና ዝብል እማመ ኣቕሪቦም፡ ኣዘዝቲ ሰራዊትን ኩሎም ላዕለዎት ሓለፍትን ስለዘይተቐበልዎ፡ ካብ ኢድ ኢሰያስን ጉጅልኡን ወጻኢ፡ ሳላ ንሒን ሓቦን ሓይልታት ምክልኻልን ህዝቢ ኤርትራን፡ ህወሓት ዝመርሖ ሰራዊት ኢትዮጵያ ከቢድ ስዕረት ኣጋጢምዎ ኣብ ዶባት ክልቲኤን ሃገራት ተሓጺሩ ተሪፉ።

ማእከላይ ሽማግለ ህወሓት ኣይጸንሑን ንሃንደስትን መራሕትን ዳግማይ ጎበጣ ኤርትራ ተቐላጢፎም ካብ መዝነቶም ኣልዮም ኣብ ትሕቲ ቀይዲ ከእትውዎም ተገዲዶም። ምኽንያቱ ሃንደስትን መራሕትን ዳግማይ ጎበጣ ኤርትራ ልክዕ ከም ኢሰያስን ጉጅልኡን ኣብ ህልኽ ኣትዮም ገና ኲናት ክንቅጽል ኣለና ይብሉ ዝለዝነበሩ’ዩ። ህወሓት ብናይ ደገ ጸቕጥን ይኣኽለና ብምባልን ከይፈተዉ ሰላም ክመርጹ ከለዉ ኢሰያስን ጉጅልኡን ሓንጊዶም። ኣብ’ቲ እዋን እቲ ማእከላይ ሽማግለ ህዝባዊ ግንባር “ድሒሩ ብህግደፍ ዝተጨወየ” ቁሩብ ዘይተጸንቀቓ ዓቕሚ ስለዝነበርኦ ሃይለ ወልደትንሳኤ ዝመርሖ ልኡኽ ናይ ሰላም ውዕል ምስተሰማምዐ፡ ኢሰያስን ጉጅልኡን ብድምጺ ብልጫ ተሳዒሮም ከይፈተው ተፈሪሙ።

ኣብዚ ከይተጠቀሰ ክሓልፍ ዘይግብኦ ጥሙሕ ሃንደስትን መራሕትን ዳግማይ ጎቦጣ ኤርትራ’ዩ። ዕላምኦም ኣዝዩ ኣሰንባድን ርሑቅ ዝጠመትን ምንባሩ ድሒሩ’ዩ ክበርህ ጀሚሩ። ሕልሞም ንኤርትራ ዳግማይ ጎቢጥካ ዘድልየካ መሬትን ባሕርን ጨሪምካ ወሲድካ፡ ኤርትራ ከም ሃገር ኣይትብላዕ ኣትስተ ጌርካ ምግዳፍ ከምዝነበረ ከይሓፈሩ ብጽሑፍን ብዘረባን ስለዝደርጉሑዎ ምድጋሙ ምስልቻው ከይከውን ክንሰግሮ።

ከም’ቲ ልዒሉ ዝተጠቐሰ ኢሰያስን ጉጅልኡን ዳርጋ ዕረ ዕንዳጥዓሞም’ዮም ነቲ ውዕል ሰላም ክቕበሉ ዝተገደዱ። በዚኣ ቂም ዝቛጸሩ ኢሰያስን ጉጅልኡን ሃገርን ህዝብን ከብርሱ ኣሃዱ ኢሎም ጀሚሮሞ። ኩሎም ዝኽየዱ ዝነበሩ ኣንፈታት ምሕያል ትካላዊ ኣሰራርሓን ምርቃቕ ዝተፈላለዩ ሕግታት፡ ብፍላይ ንምቛም ሰልፍታትን ምርጫን ዝምልከቱ ከምዝዕንቀጹ ተጌሩ። ካብኡ ሓሊፎም ስሩዕ ኣኼባታት ሃገራዊ ባይቶን ማእከላይ ሽማግለን ንኸይግበር ከደናጉዩን ክዕንቅጹን ዘይፈንቀልዎ እምኒ ኔሩ ኢልካ ክትዛረብ ዝከኣል ኣይኮነን። ኣብ መንጎ ደለይቲ ትካላውን ሕጋውን ኣሰራርሓን ደለይቲ ትእኪት ኢሰያስን ጉጅልኡን ዝነበረ ምትፍናን ብመንገዲ ናይ ብሕቲ ጋዜጣታት ኣብ ቅርዓት ምስወጸ ዘይተባህለን ዘይተደገመን ኣይነበረን። ኤርትራውነት ጥርዚ ዝበጽሓሉ እዋን። ስለ ኤርትራ ዝተኸፈለ መዳርግቲ ኣልቦ ክቡር ዋጋ ክሳብ ክንደይ ምንጪ ሓበን ከምዝኾነ ዝተጋህደሉ ሁመት ኔሩ እንተተባህለ ምግናን ኣይከውንን።

መሰረታዊ ጸገም ናይ ኤርትራ እምበኣር መበገሲኡ ዘይቅርዕው ውዲት ዝወልዶ ኮይኑ፡ ኢሰያስን ጉጅልኡን ዝሓልምዎ ዝነበሩ ብተዛማዲ ሓውሲ ርህውቲ ኤርትራ ኣብ ትሕቲ ፍጹም ምልኪ ክረኽብዋ ስለዘይከኣሉ ዝሰዓበ ውጽኢት ኣንፈቱ ዝሰሓተ ከይዲ’ዩ። ኢሰያስን ጉጅልኡን ንሶም ኣብ ዝበሓትዋ፡ ካብ ናይ እዋን ብረታዊ ቃልሲ ብዝገድድ መልክዑ ብዘይ ሕቶ ዝተባህለካ ጌርካ ዝተወሃበካ ተቐቢልካ ዝኽየደላ ኤርትራ ሓሊሞም ክኾነሎም ስለዘይከኣለ ዝሰዓበ መከራ’ዩ።

ኢሰያስን ጉጅልኡን ሕልሞም ክገሃድ ከምዘይክእል ኣረጋጊጾም ምስፈለጡ፡ ኣገርን ህዝብን ለኻኺምካ ምጥፋእ ዝብል መርገጺ ወሲዶም። ንግሩሃት ደለይቲ ሕግን ትካላዊ ኣሰራርሓን ዝኾኑ ሃገራውያን ተመኵልዮም ኣብ ትሕቲ ቀይዲ ከምዝኣትዉ ገበሩ። ኣስጋእቲ ንዝበሃሉ ቅልጡፍ ስጉምቲ ብምውሳድ፡ ነብሰ ቕትለት ፈጺሙ፡ ብሕማም ሞይቱ ዝብል ወረ እንዳነዝሑ ክመጹ ንዝኽእሉ ሕቶታት ካብ ኣዘዝቲ ሰራዊትን ላዕለዎት ሓለፍትን ከምክኑ ተጓዮም፡ ተዓዊቶምሉ። ዝተረፉ ፈቲሕና ክንዘራረብ ኣብ ዘይንኽእለሉ ኩነታት ስለዝበጻሕና ቁርብ ተጸሚምና ጉዳይ ዶብ ወዲእና፡ ናብ ልዝብ ምእታው ይሓይሽ ዝብል ሽሕጥን ተጠቒሞም ንኹሎም ኣደናገርዎም። ጉዳይ ዶብ ከምዝፍለጥ ንልዕሊ 18 ዓመታት ተጓቲቱ ስለዝቐጸለ፡ ጉዳይ ሃገርን ህዝብን ተወንዚፉ ከምዝጸንሕ ተጌሩ። ሃገር ከኣ ድነ ጸላም ተጎልቢባ ተሪፋ።

ብተዛማዲ ርህውቲ ኤርትራን ምልኪ ኢሰያስን ጉጅልኡን ብሐደ ክኸይድ ከምዘይክእል ቀልጢፉ ዝተረድኦም ጉጅለ እኪት ብዝወሰድዎ ስጉምቲ ትንፋስ ዘርኡ። በዚ ፍናን ዝለዝረኸቡ፡ ኢሰያስን ጉጅልኡን ሃገርን ህዝብን ረሚስካ ኣብ ስልጣን ንምጽናሕ ትሕዞኦም ኣትረሩ። ኩሉ ሜላ ራዕድን ሽበራን ክሳብ ብማሕበረሰብ ዓለም ማዕቀብ ዘንብር ኣበራት ብስም ህዝብን ሃገርን ኤርትራ ምግባር ስራሕና ኢሎም ተታሓሒዘሞ ከይሓነኹ ቀጸሉ። ሽግር ህዝብን ሃገርን ከፈር መሊኡ ዒቅ ኢሉ ፈሲሱ ክንሱ ያዕ ዝብል ኣይተረኸበን። ከምኡ ስለዝኾነ ከኣ’ዩ ኣውያት ህዝቢ ኤርትራ ሰማዒ ስኢኑ መላመድን መናገድን ተሓለቕቲ ሰብኣዊ መሰላትን ዓለምለኻዊ ትካላትን ኮኑ ክተርፍ ዝተፈረደ።

ኩነታት ህወሓትን ኢትዮጵያን ሃንደበት ክቀያየር ስለጀመረ ኣውያት ህዝቢ ኤርትራ ኣቓልቦ ክረክብ ክኢሉ። እዚ ሓድሽ ክውንነት ጉጅለ እኪት ኣብ መጻብቦ ኣትዮም ከምዝቕርቐሩ ጌርዎም። ኢሰያስን ጉጅልኡን ከይፈተዉን ብገንዘብ ተጠቢሮምን እንዳየዕጠጠዩ ልዝብ ምስ ኢትዮጵያ ክቕበሉ ዝቕስብ ኩነታት ተፈጥረ። በዚ ከኣ ናይ ኢሰያስን ጉጅልኡን ኣብ ስልጣን ተኾይጥካ ናይ ምጽናሕ ሕልሞም ቅሂሙ ከምዝተርፍ ኮይኑ። ህዝቢ ኤርትራ ግን ዳግማይ ነባሪ ቅሳነት ከምጽኣሉ ዝኽእል ዕድል ረኺቡ ኣሎ ክብሃል ይከኣል።

ብዙሕ ግዜ ምስ መንቀሊ መሰረታዊ ሽግር ህዝቢ ኤርትራ ተተሓሒዙ ዝለዓል ሕቶ ኣሎ። ንሱ ከኣ፡ ጉጅለ እኪት ነዚ ኩሉ ክገብሩ ዘኽእሎም ምንጪ ሓይሎም ካብይ ከምዝነቅል’ዩ። ብግዳም ካብ ፈተውትን ተጻባእትን ዝነቕሉ ንጎኒ ገዲፍና፡ ኣብ ዘቤታዊ ጥራይ ምስ’ነተኩር ክልተ ዓበይቲ ምንጭታት ምርኣይ እኹል እመስለኒ። ቀዳምይ ምንጪ ሓይሎም ኩሉ ሃብቲ ሃገር ካብ ዓቅሚ ሰብ ጀሚርካ ኣብ ትሕቲ ቁጽጽሮም ስለዝገበሩ ዝብገስ ክኸውን ከሎ።

ክልኣይ ምንጪ ሓይሎም ኣብ መንጎ ላዕለዎት ኣዘዝቲ ሰራዊት፣ ሚንስተራትን ላዕለዎት ሓለፍትን ዘይምትእምማን ብምፍጣርን፡ ዝነበሮም ግደን ተራን በብቑሩብ ብምብሑጓግ ኣልሚሶም ሞራሎም ተንኪፎም፣ ካብ ህዝብን ሰራዊትን ነጺሎም፣ መስተማስልትን ተሰከምቲ ሕዱራት ሕማማት ጌሮም ከዳኽሞም ብምኽኣሎም ዝብገስ’ዩ።

ግዜ ዘይጋልሆ ሕቡእ ስለዘየለ፡ ግዜ ኣኺሉ ኢሰያስን ጉጅልኡን ሕብኡኒ ዝብሉሉ እዋን በጺሕና ኣለና። ተራ ኣዘዝቲ ሰራዊት፣ ሚኒስተራትን ላዕለዎት ሓለፍትን ኣብ ምድሓን ሃገርን ህዝብን ሉዑል ሙዃኑ ስለዘይስሕትዎ መወዳእታ ኢሰያስን ጉጅልኡን ደፋእ ኢልና ንጸበ። ከምቲ መጀምሪ ዘለዎ መወዳእታ ዘይብሉ ነገር ስለዘየለ፡ ዓቕሊ።

ሃገራውነት ሰፊሕ ትርጉም ዝውንን ኣምር ኮይኑ ዝበዝሑ ተመራመርቲ ብኣዎንታ ክጠቕስዎ ይስምዑ። ይኹን ደኣ’ንበር፡ ንፍሉይ ረብሓን ሕሳብ ንምውርራድን ተባሂሉ ሃገራውነት ብኣሉታ ክግለጸሉ ዝድለየሉ እዋናት ከምዘሎ ምስትውዓል የድሊ። ብደረጃ ዓለም’ውን፡ ደምበ ፈሊኻ ሸቝራሪ ትርጉም ክወሃቦ ይፍተን እዩ። እዚ ሰብ ፍሉይ ረብሓ ብዕብሎኻን ሓይልን ጥቅሞም ንምሕላው ኮነ ኢሎም ዘዘውትርዎ ሜላ ሙዃኑ ኣብ ታሪኽ ዓለምና ብተደጋጋሚ ዝተረኣየ’ዩ።

ንኣብነት፡ ምዕራባውያን ሃገራት ካብ ዝሓለፉ ዓሰርተታት ዓመታት ጀሚሮም፡ ምዝንባዕ ትርጉም ሃገራውነት ሜላ መዕገቢ ስሱዕ ሸውሃቶም ኮይኑ ምጽንሑ ምምስኻር ዘድልዮ ኣይመስለንን። ትርጉም ሃገራውነት ክዝንብዓሉ ዝድለየሉ ቀንዲ ምኽንያት ንዶብ ሰገር ዋኒናቶም ባይታ ንምጽራግን ዕዳጋ ዓለም ንምብሓትን ተባሂሉ ዝግበር መደናገሪ ሰበብ’ዩ። ዕዳጋ ክብሃል ከሎ፡ ዕዳጋ ናይ ንዋት ጥራይ ማለት ዘይሙዃኑ እግረ መንገደይ ክሕብር እደሊ።

ብኻልእ ወገን፡ ኣህዛብ መንነቶም ኣብ ዝሕተትሉ እዋን፡ ብኩርዓት ስም ሃገሮም ጠእቒሶም ዝነግሩሉ ምኽንያት ስምዒት ሃገራውነት እንተዘይኮይኑ፡ እንታይ ክኸውን ይኽእል፧

ስለዚ ሃገራውነት መግለጺ መንነት ካብ ኮነ፡ ሃገራውነትካ ምኽሓድ ማለት መንነትካ ምኽሓድ ማለት ከምዘስምዕ ተረዲእና ብምስትውዓል ምኻድ የድልየና። ሃገራውነት ከም ኣምርን ከም ስነሓሳብን ክልተ ዝተፈላልዪ ትርጉም ክወሃቦ ከምዝከኣል ቀጺልና ክንርኢ ኢና።

ሃገራውነት ከም ኣምር ብሰፊሑ ክረኣይ ከሎ ብዛዕባ ዋልታ ህዝብን ሃገርን ምዃን፣ ግብሪን ቀረጽን ምኽፋል፣ ግዝኣተ ሕጊ ምኽባር፣ ምስጉን ዜጋ ሙዃን፣ ብፍልጠትካን ሞያኻን ደረጃ ሕብረተስብካ ምብራኽ፣ ድኹማን ምጥዋር፣ ንዋይካ ኣብ ሕብረተሰብ ምውፋር፣ ዓለማዊ ምስሊ ሃገርካ ምምሕያሽ፣ ትሑትን ጻዕራምን ሙዃን ዘኣመሰሉ ክኸውን ይኽእል። ብሓጺሩ ሃገራውነት ከም ኣምር ንረብሓ፡ ልምዓትን ድሕነትን ህዝብን ሃገርን ዝከኣለካ ምግባር ተባሂሉ ክትርጎም ይከኣል።

ሃገራውነት ብስነሓሳብ ደረጃ ከም መግለጺ መንነት ናይ ሓደ ሃገር ህዝቢ ይውሰድ። ሃገራውነት ከም መግለጺ መንነት ኣብ ኣዝዩ ነዊሕ ግዜ ፈተና ሓሊፉ ዝሰርጽ ኣምር ብምዃኑ ክተፍርሶ ወይ ክትቅይሮ ኣዝዩ ከቢድን ዝተሓላለኸን ክኸውን ከምዝኽእል ምግማቱ ኣየጸግምን። መግለጺ መንነት ሓደ ህዝቢ ኣብ ባህሉን ክብርታቱን ቆተመርኲሱ ዝቖመ ስለዝኾነ፡ ማሕበረሰባዊ ባህሉን ክብርታቱን ከይቀየርካ ምግለጺ መንነቱ ክትቅይር ዝከኣል ስለዘይኮነ። ባህልን ክብርታትን ሕደ ማሕበረሰሰብ ኣብ ኣሽሓት ዓመታት ዝህነጽ ሙዃኑ ዝስሓት ኣይመስለንን።

ሃገራውነት መግለጺ መንነት ስለዝኾነ ህዝቢ መግለጺ መንነቱ ባዕሉ ንኽውስን ዕድል ክውሃቦ ኣለዎ ዝብል ብገለ ሓሰብቲ ዝቐርብ መጎት ዝንጸግ ኣይኮነን። ምኽንያቱ ህዝቢ ኤርትራ መግለጺ መንነቱ ባዕሉ ይወስን ዝብል መጎት ብግዛእቲ ሓይልታት ተቐባልነት ስለዝሰኣነን’ዩ ‘ኮ ብቕደሙ’ውን ናብ ብረታዊ ቃልሲ ዝተኣተወ።

ኣብ እዋን ብረታዊ ቃልሲ ህዝቢ ብዘሳትፍ መንገዲ ክግበር ይከኣል ስለዘይነበረ፡ ኣብ ሜዳ ተሓቛቚኑ ኤርትራዊ ሃገራውነት ከም መግለጺ መንነት ኣስሪጹ። እዚ’ውን ክውን ክኸውን ዝኸኣለ፡ ንዘመናት ተሃኒጹ ዝጸንሐ ባህልን ስርዓተ ክብርታት ስለዝጸንሐ’ዩ። ከም ውጽኢት ህዝቢ ኤርትራውነቱ ብሓበን ኣብ ዝገልጽሉን ዝብጀወሉን ደረጃ በጺሑ። ዓለም’ውን ኤርትራውንት ከም መግለጺ መንነት ሃንጎፋይ ኢላ’ያ ተቐቢላቶ።

ስለምንታይ ሸንኮለል ይድለይ ኣሎ ንዝብል ሕቶ መልሲ ከይቀረብካ፡ ክቡር ኤርትራዊ ሃገራውነት ኣንቋሺሽካ ንድሕሪት ክትምለስ ምድላይ ጣቋ ዘለዎ ኣይኮነን። ህዝቢ ካልእ መግለጺ መንነት ክፈጥር ዕድል ክወሃቦ ኣለዎ ዝብል መጎተ ጸገማቱ ከምዝዛይድ ምዝካር የድሊ። ዝፍጠር ሁከት ቀሊል ከምዘይከውን’ውን ዘይምዝንጋዕ። መግለጺ መንነት ጠፍጢፍካ ዘይኮነ ብሓዊ ተፈቲኑ ኣብ ነዊሕ ዘመናት ዝፍጠር ስነሓሳባዊ ኣምር ስለዝኾነ ዋግኡ ቀሊል ኣይከውንን።

ንኣብነት በብእዋኑ ኣብ መሬት ኤርትራ ዝነበሩ ገዛእትን ዝገጥሞም ዝነበረ ትቓውሞታትን እስከ ንርአ። መግዛእቲ ጣልያን እንተርኢና ክስዕብ ዝኽእል ጸገማት ተረዲኡዎም ባህልን መንነትን ህዝቢ ከይተንከፉ ወሰን ወሰን እንዳኸዱ ንዓሰርተታት ዓመታት ብዘይ ብዙሕ ተጻብኦ ሓውሲ ክገዝኡ ክኽእሉ ከለዉ፣ ኢትዮጵያዉያን ገዛእቲ ብኣንጻሩ እግሮም ከይኣተወ ባህልን ክብርታትን ህዝቢ ክተናኽፉ ስለዝጀመሩ ከቢድ ተቓውሞ ገጢምዎም፡ ካብኡ ሓሊፉ’ውን ናብ ብረታዊ ቃልሲ ከምዝሰገረ ናይ ትማሊ ተዘክሮ’ዩ።

ኣብ ትሕቲ ጽላል ኤርትራዊ ሃገራውነት ረብሓ፡ ልምዓትን ድሕነትን ህዝቢ ክተሰስን ምጽዓት ሓደ ነገር’ዩ፡ ይሕመቕ ይጸብቕ ሰሪጹ ዘሎ ኣገራውንት ኣብ ዕዳጋ ወሪዱ ዳግማይ ብድሌት ህዝቢ ክሽመት ኣለዎ ምብል ኣብ’ኣዚ እዋን’ዚ ግን ካልእ ነገር እዩ። ኣበሃህላ ሒደት ዘይበሃሉ ሓሰብቲ ድሒሩ ተጠቂሱ ዘሎ ስለዘስምዕ፡ ብወገነይ ተቐባልነት የብሉን። እዚ ማለት ግን ርእይቶ ኣይሃሉኹም ማለት ከምዘይኮነ ብሩህ ክኸውን የዘኻኽር።

መበገሲ ስክፍታት ህዝቢ መንነቱ ባዕሉ ክውስን ዕድል ይወሃቦ በሃልቲ፡ ትርጉም ሃገራውንት ዘይኮነስ ብዛዕባ ሰሪጹ ዘሎ ኤርትራዊ ሃገራውነት ከምዝኾነ ክትርዳእ ኣየጸግምን። እዚ ማለት ከኣ ሰሪጹ ዘሎ መግለጺ መንነት ኣብ ሕቶ ምልክት ምእታውን ዘይምእታውን ስለዝኾነ፡ ውጽኢቱ ኣብ ዝተናውሐ ሓቢርካ ዝርአ ይኸውን።

ከምዚ ዓይነት ክልተ ዘይሳነ ጫፋትን ንሱ ዝፈጥሮ ኩነተ ኣእምሮን ሒዝካ ለውጢ ክትጸሉ ምሕሳብ ኣጸጋሚ ከምዝገብሮ ኣየጠራጥርን። ከምዚታት ዕንክሊል ፈጢርካ ለውጢ ክደናጐ ዝተኣልመ ከይከውን ምስትውዓል የድሊ።

“ምትላል” ወተሃደራዊ ስልቲ’ዩ። ወያናይ ዶ/ር ሌ/ጀነራል ተኽለብርሃን ወልደኣረጋይ ጥሪ 2019። ደርጉሓሉ’ዩ ዘበኑ። መዝሙር ሰላም፡ ኣሓት ኣህዛብ፡ ወዘተ እንዳበልካ ዓንገረር ዝበሃለሉስ ናይ “ምትላል” ወተሃደራዊ ስልቲ ዶ ይኽውን፧ ሕጅ’ውን ‘ምትላል’ ቀንዲ መቃለሲ ስልቲ ክውሰድ ኣለዎ ማለት ዶ ይኸውን፧ ኣመት ንዳግማይ ጎበጣ ዶ ይኸውን፧ ዘኣገርም ዘኣድንቅ’ዩ።

ናብ ቀንዲ ኣርእስትና ክንምለስ።

ወራርን ስዕረትን ራእሲ ኣሉላ እንግዳ ኣብ ኤርትራ (ምድሪ ቀይሕ ባሕሪ)

ራእሲ ኣሉላ እንግዳ ወራሪ ክንሱ፡ ንልዕሊ 100 ዓመታት ህዝቢ ኤርትራ ከም ሓርበኛ ክቕበሎ ዘይተፈተነ ነገር ኣሎ ኢልካ ክትዝረብ ኣጸጋሚ’ዩ። ራእሲ ኣሉላ ብኢትዮጵያውያን ከም ሓርበኛን ሓደ ካብ ብሉጻት ጀነራላትን ኢትዮጵያን ክውደስ ከሎ፡ ብህዝቢ ኤርትራ ግን ከምወራርን ኣብነት ጥልመትን’ዩ ዝግለጽ።

ሎሚ ላዕለዎት ጀነራላትን መራሕትን ወያነ፡ ራእሲ ኣሉላ ‘ምትላል’ ከም ወተሃደራዊ ስልቲ ይጥቀም ምንባሩ ከይሓፈሩ ንኢትዮጵያውያንን ተጋሩን መንእሰያት ኣስተምህሮ ክህቡ ክትሰምዕ ዘየሰንብድ ኣይኮነን። ራእሲ ኣሉላ ድሎ ብድሎ ዝሰኣኖ ወተሃደራዊ ዓወት ብምትላል ንወልደሚካኤል ሰለሙን ስለዘውደቖ፡ ሎሚ’ውን ብምትላል ወሳኒ ዓወት ዝርከበሉ መንገዲ ሃሰው ምባል ንርእሱ ወተሃደራዊ ስልቲ ከምዝኾነ ከይሓፈሩ ኣፎም ከፊቶም ኣብ ኣኼባ ምእማቶም ምስትውዓል የድሊ። ራእሲ ኣሉላ ስለምንታይ ኣብ ምታላል ከምዝወደቐን ዘጋጠምዎ ወተሃደራዊ ስዕረታትን ቁንጭል ኣቢልና ኣስዒብና ክንርኢ ክንፍትን ኢና።

ሃጸያት ኢትዮጵያ ብመሪሕነት ራእሲ ኣሉላ እንግዳን ብሓገዝ ንግስነት እንግሊዝን መሬት ኤርትራ ወሪሮም ህዝቢ ኤርትራ ከገብሩ ብዝገበርዎ ፈተነ ንኣስታት 20 ዓመታት ማለት ካብ 1875 ክሳብ 1896 ምስ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ኣዝዩ ደማዊ ኲናትን ህልኽን ጥሒሎም ንህዝቢ ኤርትራ መካራ ኣጽጊብሞ ምንባሮም ኣቐዲሙ “ምድረ ባሕሪ፡ ሕቶ ሉኣላውነት (950 – 1889)” ኣብ ዝብል ሓጺር ጽሑፍ ተጢቒሱ ኣሎ።

ንግስነት እንግሊዝ ፡ኣብ መሬት ሱዳን ገዛኢ ኣብዝነበረሉ እዋን፡ ኣንጻር መግዛእቲ እንግሊዝ ዝቃለሱ ንዝነበሩ እስልማውያን ምሃዲሳውያን ንምድኻም፡ ምስ ሃጸያት ኢትዮጵያ ወግዓዊ ዝምድናታት ብምግባር ወትሃደራዊ ምትሕግጋዝ ይግብሩ ክምዝነበሩ ኬ ቪ ራም (2009) ብዛዕባ ዝምድናታት ንግስነት እንግሊዝን ኢትዮጵያን ካብ 1869 ክሳብ 1906 ብዝብል ኣርእስቲ ዘቕረቦ መጽናዕታዊ ጽሑፍ ገሊጽዎ ኣሎ።

ኣብ ከምዚ ኩነታት ኤርትርውያን ሓርበኛታት ንዝመጾም ወራር ንምምካት ኣብ ከባቢና ምስዝነበሩ ሓይልታት ዝምድና ብምፍጣር ወተሃደራዊ ሓገዝ ክረኽቡ ናይ ግድን ስለዝነበረ፡ መጀመርያ ምስ ግብጺ ክልተኣዊ ዝምድና ብምፍጣር ብሓገዝ ንዋትን ሰራዊትን ንወረርቲ ሃጸያት ኢትዮጵያ ብመሪሕነት ወልደሚካኤል ሰለሙን መጀመርያ ኣብ ዓይላ ጉንደት (ኣብ 1875 ዓመተ ምህረት ብውግእ ጉንዳት ዝፍለጥ)፡ ድሕሪ ሓደ ዓመት ኣብ ጉራዕ (ኣብ 1876 ዓመተ ምህረት ብውግእ ጉራዕ ዝፍለጥ) ኲናት ኣክይዶም፡ ስለዘይሰለጦም ኣንሳሒቦም ንደጀን ከባቢ ቦጎስ ተመሊሶም።

ርስትኻን ባይቶ ዓድኻን ተዘሚታካ ስለዘይድቀስ፡ ኤርትራውያን ሓርበኛታት ዳግመ ምውዳብ ጌሮም ድሕሪ ክልተ ዓመት ኣብ ከባቢ ኣስመራ (ኣብ 1878 ዓመተ ምህረት ብውግእ ኣስመራ ዝፍለጥ) ኲናት ገጢሞም ንወረርቲ ሃጸያት ኢትዮጵያ ብምስዓር ርስቶምን ባይቶ ዓዶምን ኣብ ኢድ ዋናታቱ የእተዉ። እዚ ታሪኽ እዚ ብኢትዮጵያውያን ተጠማዚዙ ስለዝንገር ከምዘይነበርና ብተኣምር ጥብ ዝበልና ህዝቢ ክሳብ ዝመስለና ከዐንዝዙና እንታይ ዘይፈተኑ። ብፍላይ ናይ 1878 ወሳኒ ውግእ ኣስመራ እሞ ፈጺሙ ኣብ ዝኾነ መጽሓፍ ናይ ታሪኽ ኢትዮጵያ ክትረኽቦ ማለት ዘበት። ኤርትራውያን ክሳብ ሓቀኛ ታሪኾም ብሰፊሕ ኣብ መጽሓፍ ዝጽሕፍዎ እቲ ጽልግልግ ፈጺሙ ክጠፍእ ከምዘይኮነ ምዝካር የድሊ።

ድሕሪ ውግእ ኣስመራ ኣብ 1879 ሃጸያት ኢትዮጵያ ኣታሊሎም ንወልደሚካኤል ሰለሙን ምስሓየርዎ፡ ብዘይ ውግእ ንህዝቢ ኤርትራ ከገብርዎ ፈቲኖም። ርስቱን ባይቶ ዓዱን መራሒኡን ተዘሚቱ፡ ህዝቢ ከመይ ኢሉ ሰለም ከብል። ሓርበኛታት ኤርትራ ኣብ ከባቢ በጎስ ኣብ ምውድዳብ እንዳሃለው፡ ብራእሲ ኣሉላ ዝምራሕ ሰራዊት ኢትዮጵያ ሃንደበት ስለዝነጠብዎምን፡ ተገዲዶም ናብ ከባቢ ከሰላ እንዳኣዝለቑ ስለዘርከብዎምን ኣብ ኩፊት (ኣብ 1882 ዓመተ ምህረት ብውግእ ኩፊት ዝፍለጥ) ኲናት ገጢሞም፡ ኣይኮነሎምን። ኤርትራውያን ኣብ ውግእ ኩፊት ስለዝተሰዓሩ መሬቶም ዋና ከምዘይብሉ፡ ኣብ 1884 ብባርኾት ንግስነት እንግሊዝ ግዝኣት ሃጸያት ኢትዮጵያ ክሳብ ቦጎስ ሙዃኑ ብወግዒ ክፍለጠሎምን እንዳማቶም ርስቲ ከገብሩን ኣብ ሃነፍነፍ ኣተዉ።

ግብጺ ተዳኺማ ካብ ከባቢ ባጽዕ ምስ ጥልያን ተላዚባ ትወጽእ ስለዝነበረት፡ ኣይጸንሑን ሓርበኛታት ኤርትራ ምስ ጣልያን ክልተኣዊ ዝምድና ብምፍጣር፡ ወተሃደራዊ ሓገዝ ስለዝረኸቡ፡ ኣብ ሰሓጢትን (ኣብ 1887 ብውግእ ሰሓጢት ዝፍለጥ) ኣብ ዶጎሊን (ኣብ 1889 ብውግእ ዶጎሊ ዝፍለጥ) ንሰራዊት ሃጸያት ኢትዮጵያ ብምስዓር ክሳብ ዓድዋ ከምዘብጽሕዎም ታሪኽ ኣባሓጎታትና ግዳይ ኩናት ዓድዋ ምስክር’ዩ። ኣባሓጎታትናኳ ዘይናቶም ዝደልዩ ኣይነበሩን፡ ግን ምስ ጣልያን ብዝነበሮም ወተሃደራዊ ቃልኪዳንን ሕንሕነ ወልደሚካኤል ሰለሙንን ኣብ ዓድዋ ኣብ ጎኒ ጣልያን ተሰሊፎም ኣንጻር ሃጸያት ኢትዮጵያ ዘሚቶም እዮም። እዚ ታሪኽና ስለዝኾነ ኣይንሓፍረሉን ኢና፡ ኣብ እዋኑ ዓሙቕ መጽናዕቲ ምስተገበረሉ፡ ይቕረታ ክሕተተሉ እንተኣድልዩ፡ ዘይንሓተሉ ምኽንያት ኣይህሉን። ብኣንጻሩ ኢትዮጵያውያን ዘርኣይዎ ጭካነ ኣብ ልዕሊ ኤርትራውያን ሙሩኻት ኲናት ዓድዋ ዝሃስስ በሰላ ኣይኮነን።

እዚ ኩሉ ደጊመ ክጽሕፍ ዘገደደኒ ‘ምትላል’ ከም ወተሃደራዊ ስልቲ ብሊቃውንቲ ኢትዮጵያ ክግለጽ ክትሰምዕ ኣዝየ ስለዝደንጹ’ዩ። ንወልደሚካኤል ሰለሙን ኣታሊልካ ስለዝሓየርካን፡ ብዘይ ኲናት መሬት ኤርትራ ደጊምካ ከተገብር ስለዝፈተንካን ካን ምትላልሲ ወተሃደራዊ ስልቲ ኮይኑስ ኣብ መጻሕፍቲ ወተሃደራዊ ስነ ፍልጠት ክኣቱ ኢልካ ዘረባ ናይ ጥዕና ዶ ይብሃል።

ድሕሪ ስዕረት ውግእ ኣስመራ፡ ተጋሩ ስዕረቶም ተቐቢሎም ሰላም እንተዝገብሩ ኣብ ትሕቲ ኣምሓሩ ኣይምወደቑን፡ ግዳይ ድሕረትን ድኽነትን’ውን ኣይምኾኑን። ምስ ኤርትራውያን ኣብ ዘየድሊ ህልኽ ብምእታዎም ከቢድ ክሳራ ወሪድዎም ንኣስታት 100 ዓመታት ዝኣክል ከምዘይሰብ ኣብ ዝቑጸሩሉ ደረጃ በጺሖም ክሳብ 1991 ዓመተ ምህረት ከምዝቐጸሉ ናይ ትማሊ ተዝክሮ’ዩ። ሎሚ’ውን ታሪኽ ዝድገም ዘሎ እዩ ስመስል። ታሪኽ ምዝንባዕ፡ ዘየድሊ ዓዲ ዘየእቱ ምትህልላኽን ጓል መንገዲ ምድላይን ዋጋ ከምዘኽፍል እንዳተፈልጠ ጎቦጎቦ ምኻድ ፋይዳ የብሉን። እዛ ንሪኣ ዘለና እያ። ካብ’ዚኣ ከይከፍኣት ምእንቲ ውጹዕ ህዝቢ ትግራይ መንገዲ ቅንዕና ምኻድ ይምረጽ።

ወልደሚካኤል ሰለሙን ጅግና ስለዝኾነ ኣብ እዋኑ ኣብ ከባቢ ሰምበል ሓወልቲ ምስተሰርሓሉን ንሓቀኛ ምስሉን ንታሪኹን ዝገልጹ መጻሕፍቲ ምስ ተጸሓፉን፡ ተስፋ እገብር ኢትዮጵያውያን ኣሜን ኢሎም ንወልደሚካኤል ሰለሙን ብኽብሪ ክጠቕስዎን ክዝክርዎን። ጸላኢኻ ጀግና እንትኮይኑ፡ ጀግንነቱ ምኽሓድ መርኣያ ሕመቕ ጥራይ’ዩ ክኸውን ዝኽእል። ራእሲ ኣሉላ እንግዳ ብኢትዮጵያውያን ከም ጀግና ስለዝገልጽ፡ ኤርትራውያን ንራእሲ ኣሉላ እንግዳ ከነኣእሱ ኣይስምዑን፡ እኳ ድኣ ብኣንጻሩ ናይ ከብዶም ኣብ ከብዶም ጌሮም ክንእዱን ከጸባብቑን እዮም ዝስምዑ።

ንምዝኽኻር ኢለ ዝጸሓፍክዎ ናይ ታህዋኽ እዩ። ይቕረታ ከስፍሖ ዘይምኽኣኣለይ።

መዋኸሲ
K. V. Ram (2009). Anglo-Ethiopian Relations 1869 to 1906፡ A Study of British Policy in Ethiopia. New Delhi፡ Concept Publishing Company.

2ይ ሕታም

ደጊም ጥራዝ ምርምራት ኤርትራ፣ ሕታም ቁ 3፣ 27 ታሕሳስ 2019

Degim Journal of Eritrean Studies, Volume No 3, 27 December 2019

መእተዊ

ምድሪ ባሕሪ ርእሳ ዝኸኣለት፡ ናይ ባዕላ ቆጽሊ ዝተነብረሎም ባሕረ ነገስቲ ዝነበርዋ ዴሳዊት ልኡላዊት ግዝኣት መጸውዒ ስም ከምዝነበረ ከም ታሪኽን ዛንታን ዝፍለጥ ኮይኑ፡ ሎሚ ምድሪ ባሕሪ ልኡላዊት ሃገረ መንግስቲ ኤርትራ ተባሂላ ትፍለጥ። ታሪኽ ምድሪ ባሕሪ እንተተኻኢሉ ክስተር እንተዘይኮይኑ ተሓማቲሉ ክዝንተው ከምዝድለይን ብግሁድ ከምዝስርሓሉን ዘይፍለጥ ኣይኮነን። ስለምንታይ ክስተር ወይ ተጠማዚዙ ክንገር ይድለ ዝብል ሕቶ ንጎኒ ገዲፍና፡ ኣብ’ቲ ቀንዲ ዕላማ ናይ’ዚ ጽሑፍ ብምትኳር፡ ኣመጻጽኣን ኣመሰራርታን ልኡላዊ ሕብረተሰብ ምድሪ ባሕሪ ብዓይኒ ታሪኽን ፍልስፍና ማሕበረሰባዊ ኣቃውማን እንታይ ይመስል ከምዝነበረ ምድህሳስ ኣገዳስነት ኣለዎ። ምክንያቱ ዝቐርቡ ስነ መጎተታትን ትንተናታትን ኣብ ውዱዕ መደምደምታ ንምብጻሕ ስለዝሕግዙ። ቅድሚ ምጅማር ዘመናዊ ህንጸት ልኡላውያን ሃገረ ምንግስታት፡ ልኡላውነት ኣህዛብ ብዝውንንዎ ክሊ መሬትን ግዝኣትን ይግለጽ ስለዝነበረ ብኸምኡ ምርድኡ የድሊ። ምድሪ ባሕሪ ካብ ምድሪ ቀይሕ ባሕሪ ዝሓጸረ መጸውዒ ልኡላዊ ክሊ መሬት ከምዝኾነ ብብዙሕት ይእመን።

መድግም

ንግስነት ኣክሱም ሓደ ካብ ናይ ዓለምና ደርማሳት ስልጣነታት ክንሱ ከም’ቲ ዝግባእ ብደረጃ ዓለምን ኣፍሪቃን ክዝንተወሉ ኣይስማዕን። ነዚኸኣ ብዙሕ ምኽንያታት ክድርደር ጸኒሑን ኣሎን። ምኽንያት ምድርዳር ዘድለየሉ ቀንዲ ምኽንያት ዋናታቱ ስለዝተጓነዩን ንዘይምህላዎም ብክፋእ ክስራሓሉ ስለዝጸንሐን እዩ። ታሪኽ ክንገርን ክዝንተውን ከሎ ኣበይን ብመንን ዝብል ሕቶ ስለዘልዕል ዘይምግውሑ ተመራጺ ኮይኑ’ዩ ጸኒሑ። ክንድዚ ዝኣክል ታሪኽ ሰቲርካ ስለዘይስተር ካብ 1950ታት ጀሚሩ ብዙሓት፡ መብዛሕትኦም ውጻእተኛታት፡ ናይ ታሪኽን ስነ ቅርስን ክኢላታት ኣብ ባይታ ምርምርን መጽናዕትን ክገብሩ ጀሚሮም። ውጽኢት መጽናዕቶም ስፍሓትን ደረጃ ምዕባለን ንግስነት ኣኽሱም ብተዛማዲ ከጉልሖ ክኢሉ እዩ። ንግስነት ኣኽሱም ካብ ሕርሻ ሓሊፉ ብንግድን ዓለም ለኻዊ ዝምድናታትን ጥርዚ በጺሑ ከምዝነበረ ንምርዳእ ኣኽኢሉ’ዩ። ኣብ እዋኑ ምስ’ቶም ልዕለ ሓያላን ዝብሃሉ ግዝኣታት ሮማን ፋርስን ዝስራዕ ንግስነት ከምዝነበረ ብሰፊሑ ተገሊጹ ኣሎ።^ሀ

ታሪኽ ንግስነት ኣክሱም ካብ 250 ዓመተ ዓለም ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ክሳብ 950 ዓመተ ምህረት ድሕሪ ልደተ ክርስቶስ ይምጠጥ። ስልጣነን ርቀትን ንግስነት ኣኽሱም ኣዝዩ ጥርዚ በጺሑ ከምዝነበረ ዘርእዩ ብመጽናዕቲ ዝተደገፉ ብዙሓት ጭብጥታትን መረዳእታታትን ተረኺቦም እዮም። ኣበርክቶ ንግስነት ኣኽሱም ኣብ ዓውዳታት ህንጻን ስርሓት ካይላን ገዚፍ ምንባሩ ብፍሉይ ይጥቀስ። ፊደል ግእዝ ዝተሰመየ ጥበብ መጽሓፊ ኣማዕቢሎም ስለዝነበሩ ዝገደፍዎም ብዙሓት ኣሰራት ጽሕፈት ንኣተሓሳስባን ኣካይዳን እቲ ንግስነት ንምርዳእ ሓጊዙ’ዩ። እቲ እንኮ ኣብ ኣህጉር ኣፍሪቃ ካብ ወርቂ፡ ብሩርን ንሃስን ዝተሰርሑ ቀጠቅጥ ኣብ 270 ዓመተ ምህረት ዘተኣታተወ ስልጣነ ምንባሩ ተመሳኺሩ ተሰኒዱ ይርከብ። እዚኸኣ መርኣያ ሰጓሚ ቁጠባውን ማሕበረሰባውን ኣተሓሳስባታት ንግስነት ኣኽሱም ምንባሩ ምዝካር የድሊ። ቀጠቅጥ ንግስነት ኣኽሱም ኣስማት ንጉሳትን ግእዛዊ ምልክታትን ስለዝነእሮ፡ ኣስማት በብእዋኑ ዝነበሩ ንጉሳት ንግስነት ኣክሱም ብቕድምን ድሕርን ንክፍለጡ ሓጊዙ’ዩ። ስተዋርት ማንሮ ሀይ ዝበሃል ተመራማሪ ኣብ ዝገበሮ ስነቅርሳዊ ምርምር፡ ንግስነት ኣኽሱም ዝነበሮ ንግዳውን ፖለቲካውን ጸብለልታ ካብ 9ይ ክፍለ ዘመን ጀሚሩ እንዳጎደለ ከምዝኸደ ይገልጽ። ኩነታት ኣየር፣ ምስፍሕፋሕ እስልምናን ወራር ኣገውን ዝሰዓበ ውሽጣዊ ቁርቅስን ከም ቀንዲ ምኽንያታት ንግስነት ኣኽሱም ንኸንቈልቁል ዝደረኹ ምንባሮም ይጠቅስ።^ሀ

መስርሕ ምንቁልቋል ንግስነት ኣኽሱም ኣዝዩ ነዊሕ ግዜ ዝወሰደ፡ ዝተሓላለኸን ነቲ ንግስነት ዝገምዐን ክንሱ ኣብ መረብ ምላሽ ናይ ሎሚ ትግራይ ጥራይ ተደኲኑ ከምዝነበረ ተጌሩ ክስነድን ክትረኽን ንምጽንሑ ምኽንያት ክትደልየሉ ግድን እዩ። ዝገዘፈ ኣካል ንግስነት ኣኽሱም ምድሪ ባሕሪ ናይ ሎሚ ኤርትራ ዕሽሽ እንዳበልካ፡ ታሪኽ ንግስነት ኣክሱም ክትድህስስን ክትስንድን ዝከኣል ኣይኮነን። ምኽንያቱ ዝነበረ ውሽጣዊ ቁርቁስ ንግስነት ኣኽሱም መበግስን መዕልብን ስለዝነበሮ። መበገስን መዕለብን ውሽጣዊ ቁርቁስ ንግስነት ኣኽሱም ኣብ ክለተ ከፊልካ ክትንተንን ጭብጢ ክቐርበሉን ይከኣል። እቲ ቀዳማይ ምስ ታሪኻዊ ፍጻሜታት ምንቁልቋል ንግስነት ኣኽሱም ዝተሓሓዝ ክኸውን ከሎ፡ እቲ ካልኣይ ምስ ፍልልያት ፍላስፍና ምሕበረሰባዊ ኣቃውማ ዝተኣሳሰር እዩ። ብሰንኪ ምንቁልቋል ዝነበሮ ትሕዝቶን ግዝኣትን፡ ንግስነት ኣኽሱም ንመግማዕቲ ከምዝተዳረገን ክልተ ኣዝዩ ዝተፈላለየ ስርዓተ ክብርታት ዘለዎ ማሕበረሰብ ክፈጥር ከምዝተገደደን ዘረድእ ትንታነን ስነመጎትን ምቕራብ ቀንዲ ዕላማ እዚ ጽሑፍ ስለዝኾነ ቅጺሉ ይስዕብ።

ምንቁልቋል ንግስነት ኣኽሱም

ቅድሚ 950 ዓመተ ምህረት ምድሪ ባሕሪ ኣካል ንግስነት ኣኽሱም ከምዝነበረ ቅርስታት ታሪክ የረጋግጾ። ንግስነት ኣኽሱም ብናይ ሎሚ ኤርትራን ትግራይን ዝተደኮነ ዓርሞሸሽ ስልጣነ ከምዝነበረ ገና ብዑምቀት ዘይተዳህሰሱ ኣሰራት ኣዱሊስ፣ ደብረሲና፣ ሰምበል፣ መጠራ፣ ኣክሱምን ካልኦት ዘይተጠቐሱ ቦታታትን እኹል መወከሲ ክኾኑ ይኽእሉ። እንተኾነ ኤርትራን ትግራይን በብወገነን ከከምዝጥዕመን ንሓለፋታት ታሪኽ ንግስነት ኣኽሱም ካብ ምምልኻዕ ዓዲ ኣይወዓላን። ብፍላይ ትግራይ ምስቲ ከተማ ኣኽሱም፡ መቓምጦ ንግስነት ኣኽሱም ነበር፡ ኣብ ውሽጢ ትግራይ ስለእትርከብ፡ ታሪኽ ንግስነት ኣኽሱም ብምዝንባዕ ዝያዳ ናብ ትግራይ እንዳ’ዛዘኻ ናይ ምስናድ ከይዲ ከምዝጸንሐ ምስጢር ኣይኮነን። ቀንዲ ምክንያት መበገሲ ናይ’ዚ ምዝንባዕ ታሪኽ፡ ድሕሪ ምድኻም ንግስነት ኣኽሱም፡ ኣካል ንግስነት ኣኽሱም ዝነበረ ናይ ሎሚ ትግራይ ብጽልዋን፡ ጎነጽ ዝተሓወሶ ኣደራዕን፡ ንደቡብ፡ ማለት ኣቢሲኒያ ገጾም ስለዝጠመቱ ከምዝኾነ ይንገር። ዝያዳ ዕሙቕ ዝበለ መጽናዕቲ ከምዘድልዮ ምዝካር ግን የድሊ። ንሕጂ ሓጺር ታሪኻዊ ፍጻሜታት ብዛዕባ ምድኻምን ምፍራስን ንግስነት ኣኽሱም ጠቂሰ ክሓልፍ።

ከምዝፍለጥ ንግስነት ኣኽሱም ምስ ምስፍሕፋሕ እስልምና ካብ 9ይ ክፍለ ዘመን እንዳተዳኸመ ስለዝመጸ፡ ካብ 950 ዓመተ ምህረት ጀሚሩ ብሰንኪ ዘጋጥሞ ዝተፈላለዩ ወራራትን ዝሰዓበ ስዕረትን፡ ካብ ባሕሪ ርሒቑ ብድኽነት ኣብ ከበሳታት ምድረ ባሕርን መረብ ምላሽ ናይ ሎሚ ትግራይን ተደሪቱ ክነብር’ዪ ተገዲዱ። ቤጃን ግብጻውያን በብወገኖም ብሸነኽ ሳሕልን ብገማግም ባሕርን ክወሩዎ ከለዉ ሃጸያት ኣገው ብሸነኽ ደቡብ ወሪሮም፡ ንንግስነት ኣኽሱም ቀርቂሮም ብጎረርኡ ሒዞም ከምዘሳቐይዎ፡ ልክዕ ከም ዘመነ ኣካሒዳ፡ ዘይርሳዕ ታሪኽ ኮይኑ ብዙሓት ጸሓፍቲ በብወገኖም ከከምኣተራጉምኦም ገሊጾሞን ተሪኾሞን እዮም። ጽሑፋት ስትዎርት መርኖ ሀይን ካርል ባዘርን ከምኣብነት ክጥቀሱ ይኽእሉ።^ሀ ኣብዚ ትረኻ ኣባሓጎታትና ምትንካፉ ኣገዳስነት ኣለዎ። ኣባሓጎታትና ከምዝብልዎ ብደቡብን ብኣፍደገ ባሕርን ዝውሕዝ ዝነበረ ወራርት ትንፋስ ከይሃቦም ንኣስታት 200 ዓመታት፡ ክሳብ መፋርቕ 11 ክፍለ ዘመን፡ ማለት ክሳብ 1050ታት ስለዝቐጸለ፡ ንግስነት ኣኽሱም ብድኽነትን ውሽጣዊ ቁርቑስን ተሓሰየ። ከም ሳዕቤን ንግስነት ኣኽሱም ኣይጸንሐን ናብ ክልተ ተገምዐ። እዚ ምግማዕ ብልክዕ መዓስ ዓመተ ምህረት ከምዝነበረ ዝተመሳኸረ ስኑድ ታሪኽ ዛጊት ክርከብ ኣይተኻእልን። ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱም ኣብ መፋርቕ 11 ክፍለ ዘመን ማለት ኣብ ከባቢ 1050ታት፡ ምስ ምምስራት ኣቢሲንያ ብሃጸያት ኣገው፡ ከምዝጀመረ ኣብ ብዙሓት መጻሓፍቲ ታሪኽ ኣቢሲንያ ብዝረቐቐ መንገዲ ተጠቒሱ ንረኽቦ። ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱም ተመላኺዑን ተጸባቢቑን ስለዝቐርብ፡ ከም ታሪኻዊ ክውንነት ተጎስዩ ክሕለፍ እዩ ዝፍተን። ገለ ካብቲ ፈተነታት ንምጥቃስ፡ ሓንሳብ ብሰንኪ ወራርን ድኽነትን ንግስነት ኣክሱም ምስተዳኸመ ከምዘለዎ ብሃጸያት ኣገው ተዋሒጡ ኣካል ኣቢሲንያ ኮይኑ ቀጺሉ ተባሂሉ ክግለጽ ይፍተን። ካልእ ግዜ’ውን ብስቱር ንመስፍናዊት ኣቢሲንያ ከም መቐጸልታ ንግስነት ኣኽሱም ጌርካ ናይ ምዝንታው ኣጋውል ዘይፍተን ኣይኮነን።

ድሕሪ ምግማዕ፡ ሓደ ግማዕ ኣካል ንግስነት ኣኽሱም ዝነበረ መረብ ምላሽ ዝብል ስም ተጠሚቑ፡ ካብ ድኽነት ንምውጻእን፡ ዘየቋርጽ ረጽሚ ስለዘሰልከዮን ብጽልዋ ሃጸያት ኣገው ተሳሒቡን፡ ኣብ ካልኣይ መፋርቕ 11 ክፍለ ዘመን ብፍታው ምስ ሃጸያት ኣገው ተጸንበሩ፡ ሓድሽ ላሊበላ ዝብሃል ንኡስ ስልጣነ ደኲኑ። ትግራይ ቅድሚ ትግራይ ዝብል ስም ኣብ መወዳእታ 19 ክፍለ ዘመን ምጥማቑ፡ መረብ ምላሽ ተባሂሉ ይጽዋዕ ከምዝነበረ ምዝካር ኣገዳሲ እዩ። ምኽንያቱ ብዙሕ ግዜ መረብ ምላሽ ከም መጸውዒ ስም ናይ ሎሚ ኤርትራ ዝነበረ ተጌሩ ክግለጽ ስለዝፍተን። ናይ ሎሚ ኤርትራ ምድሪ ባሕሪ ተባሂሉ ይጽዋዕ ከምዝነበረ ድሒሩ ብሰፊሕ ክቐርብ እዩ። እዚ ምትሕውዋስ ኣስማትን ጽልግልግን ናቱ ክፋእ ስለዘለዎን ካልእ ኣርእስቲ ዝለዝኾነን ኣብ ዝርዝር ምእታው ንዕላማ እዚ ጽሑፍ ኣገዳሲ ኣይኮነን። ኣብቲ ዝነበረ መግማዕትን ሳዕቤናቱን ምስ እንምለስ ዶብ ግዝኣት ኣገው ድሓር ኣቢሲንያ ዝተሰመየ፡ መረብ ምላሽ ዝኾነሉ ብዘይ ምኽንያት ኣይነበረን። ህዝቢ መረብ ምላሽ ሎሚ ብተጋሩ ዝፍለጡ ምስ ሃጸይነት ኣገው ኣብ ዝተጸንበሩሉ እዋን፡ ኣብ ንግስነት ኣክሱም ከለዉ ዝወነንዎ ስልጡን ባህሊ ሒዞም ስለዝኸዱ፡ ኣብ ምድዃን ላሊበላ ዝዓዘዘ ግደ ከምዝነበሮም ዘርኢ ብዙሕ ቅርስታት ምህላው ምምስኻር ዘየድልዮ ህያው ታሪኻዊ ኣብነታት ምጥቃስ ይከኣል። ንኣብነት ኣብ ከውሒ ዝተወቕረ ቤተ መቕደስ ላሊበላ ሓደ ካብ ትንግርቲታት ዘመናዊት ኢትዮጵያ ክጥቐስ ይከኣል። ካልእ ዝዓበየ ባህሊ ተጋሩ ንኣቢሲናውያን ዘውረስዎም፡ ሎሚ ኣምሓሩ ከምናቶም ምህዞ ዝንየቱሉ፡ ፊደላት ግእዝ ምዃኑ ክዝንጋዕ የብሉን። ብሰንኪ’ዚ ግርንቢጥ ምጽንባር ትጋሩን ሃጸያት ኣገውን፡ ብዋንነት ፊደላት ግእዝ ምውጣጥ ከምዘይተርፍ ብዙሓት ይሰማምዑ። እዚ ታሪኻዊ በሰላ ብቐሊሉ ዝሓውይ ከምዘይኮነን፡ ናይ ወለዶታት ሕቶ ኮይኑ ከምዝጸንሕን ካብ በብእዋኑ ዝስማዕ ሕኒን ተዛረብቲ ትግርኛ ምርዳእ ይከኣል።

ዝተረፈን ዝገዘፈን ኣካል ንግስነት ኣኽሱም ተገሚዑ ካብ መንቀራቅሮ ከይወጸ ምድሪ ባሕሪ ዝብል ስም ተጠሚቁ ልኡላውነቱን ግዝኣቱን ሓልዩ ንዘመናት ከምዝተሳለየ ስኑድ ታሪኽ ሕጊ እንዳባን፡ ተረፍ ራስያ ብራናታት ገዳማትን ምውካስ እኹል እመስለኒ። ብሰንኪ ኣብያ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ምጽንባር ምስ ሃጸያት ኣገው፡ ግዳይ ራስያን ወራርን ሃጸያት ኣገውን ዝሰዓቡ ሃጸያትን መሳፍንትን ኣቢሲንያ ኮይኑ ከምዝቐጸለ ብዙሕ ኣብነታት ክጥቀስ ይከኣል። ንኣብነት ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ብዙሕ ግዜ ብሸፋቱ ኣቢሲንያ ቀጻሊ ይውረርን ይዝመትን ከምዝነበረ በብኸባቢኡ ብዙሕ ታሪኽ ይዝንተው’ዩ። ሒደት ዘይብሃሉ ጸሓፍቲ ብወግዕን ብዝተጸንዐ መንገድን ካብ’ቶም ዝዝንትው ዛንታታት ድሮ ሓያለይ ሰኒዶም ኣለዉ። ዛጊት ብመልክዕ ተንቀሳቓሲ ምርኢት ዝተዳለዉ ዛንታታት’ውን ሒደት ኣይኮኑን። ካልእ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ምስ ዝተፈላለዩ ናይ ደገ ሓይልታትን ገዛእቲን ብምትሕብባር ኣንጻር ኣቢሲናውያን ዘሚቱ መረበቱን መነንቱን ኣውሒሱን ዓቂቡን እዩ። ኩሎም ገዛእቲ ካብ ግብጺ ጀሚርካ ክሳብ ጣልያን ብውዕል ንህዝቢ ምድሪ ባሕሪ መነቱን መረበቱን ኣኽቢሮም ኣብ ውሱን ቦታት ተደሪቶም ንኽነብሩ ይግበር ኔሩ’ዩ። ገዛእቲ ሓይልታት ውዕል ክጥሕሱ ክፍትኑ ከለዉ ምስኦም’ውን ረጽሚ ይፍጠር ከምዝነበረ ብዙሕ ዛንታታት ትብዓትን መስዋእትን ይዝንተው እዩ።  ሕዝቢ ምድሪ ባሕሪ ንናይ ስግር ባሕሪ ገዛእቲ ሓይልታት ነበርቲ ኣይኮኑን ኢሉ ይኣምን ስለስዝነበረ፡ ከም ገዛእቲ ዘይኮነ ከም ኣጋይሽ ይጥምቶም ምንባሩ ናይ ትማሊ ዛንታ ኣባሓጎታትና እዩ።

ወራርን ራስያን ኣቢሲናውያንን ተጋሩን ግን ንህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ናይ መንነትን መረበትን ሕቶ ስለዝነበረ ኣብ ከቢድ ደማዊ ረጽሚ እዩ ዘእትዎም ኔሩ። ኣብ’ዚ ብዙሓት ታሪኻዊ ፍጻሜታት መልክዖም ተቐይሮም ዝቐርቡ ዝነበሩ ምርኣይ ይከኣል። ንኣብነት ብሓገዝ ግብጻውያን ኣንጻር ኣቢሲናውያንን ተጋሩን ዝተኻየዱ ውግኣት ጉንደትን  ጉራዕን: ከም ዓበይቲ ዓወታት ኣቢሲናውያንን ተጋሩን ብኹርዓት ዝጥቀሱ ክኾኑ ከለው፡ ዓወት ወልደሚካኤል ሰለሙን ኣብ ልዕሊ ኣቢሲናውያንን ተጋሩን ኣብ ውግእ ኣስመራ ግን ዘካሪ ኣይጸንሖን። ውግእ ጉንደት ኣብ ሕዳር 1875 ዝተኻየደ ክኸውን ከሎ ውግእ ጉራዕ ድሕሪ ሓሙሽተ ወርሒ ኣብ መጋቢት 1876 እዩ ተኻይዱ። ውግእ ኣስመራ ድሕሪ ክልተ ዓመት ኣብ 1878 ምክያዱ ይፍለጥ፡፡ እንተኾነ ኣቢሲናውያንን ተጋሩን ወልደሚካኤል ሰለሙን ከይተዋግአ ከምዝሰለመ እምበር ውግእ ኣስመራ ዝበሃል ምንባሩ ፈጺሞም ተቕቢሎም ኣይፈልጡን።^ለ ካልእ ኣቢሲናውያን ድሕሪ ስዕረቶም ንወልደሚካኤል ሰለሙን ቃሎም ዓጺፎም ኣገሪሆም ኣብ 1879 ምስሓየርዎን፡ ብኣስገዳድ ኣብ ትሕቲ ምልኪ ራእሲ ኣሉላ እንግዳ ዝበሃል ኣመሓዳሪ፡ ንህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ከገብሩ ምስጀመሩን፡ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ብሓገዝ ጣልያን መጀመርያ ኣብ 1886 ውግእ ሰሓጢትን 1887 ውግእ ዶጎሊን፡ ጸኒሑ ኣብ 1896 ውግእ ዓድዋ ዘካየዶ ደማዊ ረጽሚ ኣንጻር ኣቢሲንያን ተጋሩን፡ ብባዕዳውያን መሬቱ ከጉብጥን መንነቱ ኣብ ዋጋ ዕዳጋ ከእቱን ስለዝበሃገ’ዩ ኢልካ ምሕሳብ የዋህነት ጥራይ’ዩ ዝቑጸር። ከምኡ ከምዘይነበረ ነጋሪ ዘድልዮ ኣይኮነን፡ ምኽንያቱ መኪቱ መንነቱን መረበቱን ዓቂቡ ስለዝቐጸለን ይቕጽል ስለዘሎን። ብፍላይ ኣብ ውግእ ዓድዋ ልዕሊ ፍርቂ  ሰራዊት ጣልያን ሓርበኛታት ምድሪ ባሕሪ ምንባሮም ምዝካር የድሊ።^ለ እዚ ዝኾነሉ ቀንዲ ምኽንያት እቲ ደማዊ ውግእ ናይ ጣልያን ዘይኮነስ ናይ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ምንባሩ’ዩ ዘርኢ። ኣብ’ዚ ከይተዘከረ ዘይሓልፍ ኣብ ልዕሊ ኣብ ውግእ ዓድዋ ዝተማረኹ  ሓርበኛታት ኣባሓጎታት ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ዝወረደ ኣካልዊ ጉድኣት ጸሊም በሰላ ታሪኽ ምንባሩ’ዩ። ነዚ ጸሊም ናይ ታሪኽ በሰላ ወግዓዊ ኣፍልጦን መዕለቢ ክሳብ ዘይተገብረሉ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ሕኒን ካብ ምባል ዘቋርጽ ኣይኮነን። ምናልባት ነዚ ታሪኻዊ ኣበሳ ሊቃውንቲ ኢትዮጵያውያንን ተጋሩን ክቕበልዎ ኣዝዮም ከምዝሽገሩ ንምፍላጥ መጻሕፍቲ ታሪኽ ኢትዮጵያ ምግምጣል እኹል እዩ። ራሳይን ተራሳይን፡ ጎባጥን ተጎባጥን ዝብሃል ታሪኽ ከምዘይነብረ ጌርካ ምዝንታው ብዓይኒ ኢትዮጵያውያን መዐቀኒ ሊቅነት ካብ ዝቑጸር ሓያለይ እዋን ሓሊፉ ኣሎ። ምጽብባቑ ኣይምተጸልአን፡ ከምዘይነበረ ክተምስል ምፍታን ግን መርኣያ ታሪኻዊ ሕንከት ጥራይ እዩ ዝቑጸር።

ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱም ዝስዓቦ ኣደራዕ ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ፡ ናይ ሎሚ ኤርትራ፡ ኣዝዩ ከቢድ ኮይኑ ከምዝጸንሐ ህልው ታሪኽ ኤርትራ ዝምስክሮ ሓቂ ስለዝኾነ ኣብ ዝርዝር ምእታው ነዚ ጽሑፍ ኣድላይነት የብሉን። ኣቕዲሙ ከምዝተጠቐሰ መስርሕ ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱም ከባቢ 200 ዓመት ከምዝወሰደ’ዩ ዝዝንቶ። ከም መስርሕ ዘይሕከኽ በሰላ ስለዝገደፈ፡ ብሊቃውንቲ ታሪኽ ጸሊም ዘመን ተባሂሉ ይጥቀስ። ጸሊም ዘበን ብሓርፋፍ ገምጋም ካብ 1000 – 1200 ዓመተ ምህረት ይምጠጥ። ስለምንታይ መግማዕቲ፧ ስለምታይ ንግስነት ኣኽሱም ከምዘለዎ ምስ ሃጸያት ኣገው ዘይተጸንበረ፧ ዶብ መግማዕቲ ብኸምይ ረጊኡ፧ ዝብልን ካልእ ሕቶታትን ብዕምቆት ዘይተፈተሸ ሓድጊ ታሪኽ ስለዝኾነን ደፋእ ኢልካ ክርአ ስለዝግባእን፤ ንሕጂ ኣብ’ቲ ዝነበረ መግማዕትን ሳዕቤናቱን ጥራይ ብምትዃር አብ ሕቶ ልኡላውነት ምድሪ ባሕሪ ኣብ ውዱዕ መደምደምታ ምብጻሕ ዘጸግም ስለዘይኮነን። ኣብዚ ከይተጠቐሰ ክሕለፍ ዘይግብኦ ኣብ መስመር መግማዕቲ ዝነበረ ዓጋመን ከባቢኡን እዩ።ኣብ’ቲ ዝነበረ መስርሕ ብኸቢድ ዝተዳህከ ከባቢ ምንባሩ ይንገር፡ ሕጂ’ውን ገና ብኽልቲኡ ግማዓት ዝጽሎ ከባቢ ኮይኑ እዩ ዝቕጽል ዘሎ።

ከምውጽኢት ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱም ክልተ በበይኑ ማሕበረሰብ ተፈጢሩ። ሓደ ግማዕ ንግስነት ኣኽሱም፡ መጀመርያ ብሃጸይነት ኣገው፡ ቀጺሉ ብኣቢሲንያ፡ ድሒሩ ብኢትዮጵያ ዝፍለጥ መስፍናዊ ማሕበረሰብ ፈጢሩ። ሎሚ ብትግራይ ዝልለ ከባቢ ከምውሁድን ዓብላልን ኣካል ናይ’እዚ ዝተጠቐሰ መስፍናዊ ማሕበረሰብ ኮይኑ ከምዝቐጸለ የውሃንስ 4ይ ንጉሰ ነገስት ናይ ኣቢሲንያ ተወላዲ ትግራይ ከምኣብነት ምጥቃስ ይከኣል። ገና መስርሑ ዘይወድአ ዘመናዊ ታሪኽ ትግራይ ምዕዛብ እውን ከምህያው ኣብነት ክውሰድ ይከኣል። ዝበዝሕ ኣስማት ሃጸያት ኣቢሲንያ ክርስትያናዊ ጽልዋ ከምዝነበሮ ብትምክሕቲ ዝጥቀስ ታሪኽ ኣቢሲንያ ካልእ ተወሳኺ ኣብንት እዩ። ኣመጻጽኣ ክርስትያናዊ  ጽልዋ ኣብ ኣቢሲንያ እንተ ርኢና ኣቢሲናውያን ክርስትና ካብ ግብጻውያን ክምዝተቀበልዎ ጌሮም ክእምኑ እዩም ዝፍትኑ። ከምዝፍለጥ ንግስነት ኣኽሱም ክርስትና ድሕሪ ምቕባሉ ንኣስታት 600 ዓመታት እዩ ከም ንግስነት ቀጺሉ። ህዝቢ ትግራይ ድሕሪ ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱምን ምጽንባሩ ምስ ሃጸያት ኣገውን እዩ ክርስትና ኣብ ኣቢሲንያ ዘተኣታተወን ዘስረጸን። ከምኡ ስለዝኾነ ከኣ ብዘይ ናይ ሎሚ ትግራይን ላሊበላን ታሪኽ ኣቢሲንያ ዝብሃል ክህሉ ዝከኣል ኣይኮነን። እዚ ከኣ’ዩ ንኣቢሲንያ ካብ ማእከላይ ዘመን ጀሚሩ ከም ልኡላዊ ሕብረተሰብ ዘቐጸለ።

ካልኣይ ግማዕ ንግስነት ኣኽሱም፡ መጀምርያ ብምድሪ ባሕሪ ድሒሩ ብኤርትራ ዝፍለጥ ዴሳዊ ማሕበረሰብ ፈጢሩ። ምድሪ ባሕሪ ካብ ማእከላይ ዘመን ጀሚሩ ገለ ክፋል መሬቱን ገማግም ባሕሩን ብገዛእቲ፡ መጀመርያ ብግብጻውያን ድሒሩ ብቱርካውያን ተወሪሩ ከምዝነበረ ኣሰራት ታሪኽ ገማግም ቀይሕ ባሕሪ ዘረጋገጾ እዩ፡፡ ቱርኪ ንግብጺ ኣብ ትሕቲ ግዝኣታ ምስ የእተወታ’ያ ንቀይሕ ባሕሪ ግዝኣታ ዝገበረት። ገዛእቲ ግብጻውያንን ቱርካውያንን ዝበዝሕ ግዜ ኣብ ገማግም ባሕሪ ተደሪቶም እዮም ዝነብሩ ኔሮም። ቱርካውያን ናብ ከበሳ ክድይቡ ፈቲኖም ተደፊኦም ዝተመለሱሉ እዋናት ኒሩ እዩ። ካብዚ እዋን እዚ ጀሚሩ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ኣብ ጎቦታት ከበሳ ሰፊሩ ብወራራትን ድክነትን እንዳተገርፈ፡ ክሳብ ምምጻእ መግዛእቲ ጣልያን ልኡላውነቱ ኣኽቢሩ ከምዝጸንሐ ዘረድእ ዝተሰነደ ታሪኽ ሒደት ኣይኮነን። ናይ 1878 ውግእ ኣስመራ ኣንጻር ኣቢሲንያ ምእንቲ ልኡላውነት ዝተገብረ ምውዳቕ ምዝካር ሓደ ኣብነት እዩ። ውግእ ኣስመራ ብመሪሕነት ወልደሚካኤል ሰለሙን ምክያዱ ምዝካር የድሊ። ከምዚ እንዳሃለወ ምድሪ ባሕሪ ልኡላዊ ግዝኣት ከምዝነበረ ክቕበሉ ዘሸግሮም ኢትዮጵያውን ተመራመርትን ጸሓፍትን ሓያለይ ከምዝኮኑ ምዝካር የድሊ። ቀንዲ ምኽንያት ናይ’ዚ ኸኣ፡ ምድሪ ባሕሪ ኣካል ኣቢሲንያ ከምዝነበረ ጌርካ ካብ ናይ ምዑብላኽ ጥሙሕ ዝብገስ ስለዝኾነ ዕሽሽ ክበሃል ኣይግባእን።

ታሪኻዊ ሓቂ እንዳተባህለ ተደጋጊሙ ብኢትዮጵያውያን ተረኽትን ጸሓፍትን ዝግበር ጎስጓስ፡ ቀንዲ ሙርኩስ ጌሮም ከመሳኽርዎ ዝፍትኑ፡ ዝበዝሕ 200 ዓመታት ዕድመ ዘለዎ ታሪኻዊ ክውንነታት ጥራይ ሙዃኑ ብዙሕ መረዳእታት ኣሎ። ንኣብነት ኤርትራ ድሕሪ ውግእ ዓድዋ እያ ንመጀመርያ ግዜ ካብ ኢትዮጵያ ተፈልያ ዝብል ብዙሕ ግዜ ዝደጋገም ዛንታ ክጥቀስ ይከኣል።ከም’ዚ እንዳሃወ ብዘደንጹ መንገዲ ኢትዮጵያውያን ተረኽትን ጸሓፍትን ብዛዕባ ማሕበረሰባዊ ኣቃውማ ምድሪ ባሕሪ ዝጠቅስ ዝኾነ ይኹን መርትዖ ኣቅሪቦም ሞጊቶም ኣይፈልጡን። ብኣንጻሩ ኤርትርውያን ተረኽትን ጸሓፍትን፡ ብጀካ ሕልፍ ሕልፍ ኢሎም ዘቐርብዎም ትርር ዝበሉ መከራኸሪ መዘክራት፡ በዳህቲ ትንተናታት ከቕርቡ ኣይርኣዩን። ኤርትርውያን ኣብ ከምዚ ዘውደቖም ብዙሕ ምኽንያታት ክጥቀስ ይከኣል እኳ እንተኾነ፡ ንግዚኡ ሰለስተ ክጠቅስ ክፍትን እየ።

ቀዳማይ ምክንያት፡ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ዝሓለፉ 100 ዓመታት ብፍላይ ከኣ ኣብ ዝሓለፉ 50 ዓመታት ኣብ ምህላውን ዘይምህላውን ህሞት ስለዝጸንሐ፡ ምዝንታውን ምስናድን ታሪኹ ብጸኒሕ ብምሓዙ ክኸውን ይኽእል። ካልኣይን ብቀንዱን ክጥቀስ ዝክኣል ምኽንያት፡ ብሰንኪ ወራራትን መግዛእትን ዝሰዓበ ብርሰት እዩ። ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ንኣስታት 900 ዓመታት ካብቲ ቀንዲ መግለጺ መንነቱ ዝኾነ ባሕሪ፡ መጀመርያ ብግብጻውያን ድሒሩ ብቱርካውያን ተደፊኡ ኣብ ጎቦታት ከበሳ ክሰፍር ስለዝተገደደ ዝነበሮ መገለጺ ታሪኹ ዝኾነ ሰነዳት ካብ ከባቢታት ደብረቢዘን፡ ደብረሲናን ሳሕልን ምርሳዩን፤ ዝበዝሕ ሰነዳቱ ክርስትያናዊ ብምንባሩ ብወረርቲ ኣስላም ብምቅጻሉን መመሳኸሪ ስኢኑ ንነዊሕ እዋናት ክዉን ታሪኹ ከዘንቱ ስለዘይከኣለ ክኽውን ይኽእል።

እቲ ሳልሳይን መወዳእታን ምኽንያት፡ ምስ ስነልቦና ኤርትራውያን ዝተኣሳሰር እዩ። ንሱ ኸኣ ኤርትራውያን ታሪኾምን ታሪኽ ኣባሓጎታቶምን ብግብሪ ስለዝፈልጥዎ፡ ዝኮነ ይኹን ታሪኽ ክልጥፈሎም ዝፍትን ናይ ደገ ሓይሊ ተቐቢሎም ኣይፈልጡን። ከምዚ ኔርና፣ ጌርናን ደጊምናን እንዳበልካ እንታይነትካ ክትገልጽ ምፍታን ከም ነውሪ’ውን ስለዝቑጸር። ብዛዕብኦም ስለዝተዘንተወን ዝተጻሕፈን ከፊኡዎም ኣብ ናይ ጽሑፍ ይኹን ቃላት ንትርኽ ዝኣትዉ ዘይሙዃኖም’ውን ክኸውን ይኽእል። ከምውጽኢት በብእዋኑ ዝነበሩ ጎበጥቲ፡ ብፍላይ ኢትዮጵያውያን ጎበጥኦም ንምንዋሕ ብዝጥዕሞም መንገዲ ንታሪኽ ምድሪ ባሕሪ ክገልጽዎ ጸኒሖም’ዮም፡፡ ገና ክገልጽዎ ይፍትኑ ከምዘለዉን ዝስሓት ኣይኮነን።

ኣዕኑድ ስርዓተ ክብርታት

ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱምን ምድኳን ልኡላውነት ምድሪ ባሕሪን ዘየማጉት ናይ ማእከላይ ዘመን ታሪኻዊ ፍጻመን ሓድግን ከምዝነበረ ብዝተመሳኸሩ ኣሰር ቅርስታት፣ ስነ መጎታዊ ትንታነታትን ምስክርነት ኣባሓጎታት ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ብምትርኣስ ልዒሉ ግምገማታት ቀሪቡ ኣሎ። ቀጺሉ ፍልስፍና ማሕበረሰባዊ ኣቃውማ ምድሪ ባሕሪ ብመንጽር ኣቢሲንያ እንታይ ይመስል ከምዝነበረ ግምገማታት ክቐርብ’ዩ። ከምዝፍለጥ ማህበረሰባዊ ኣቃውማ ኣህዛብ ኣብ ኣዕኑድ ስርዓተ ክብርታቶም’ዩ ዝምርኮስ። ኣዕኑድ መቆምያታት ስርዓተ ክብርታት ማሕበረሰባት ኣብ ክልተ ክጠቓለሉ ይኽእሉ። እቲ ቀዳማይ ኣብ እምነት ዝተመርኮሰ ክኸውን ከሎ፡ እቲ ካልኣይ ኣብ ሕጊ ዝተመርኮሰ እዩ።

ምስ እምነት ዝተኣሳሰር ዓንዲ ስርዓተ ክብሪ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ፡ ሕጊ ሙሴ መሰረት ዝገበረ ኮይኑ ምስ እምነት ተዋህዶ ዝሰጠመ ኦሪታዊ ስነ ሓሳብ እዩ። ኦሪታዊ ስነ ሓሳብ ሓደ ካብ ዓበይቲ ውርሻታት ስልጣነ ንግስነት ኣኽሱም ኮይኑ ንኣነባብራ፡ ኣመጋግባ፡ ኣከዳድና፡ ስርዓተ ኣምልኾ፡ ኣኽብሮት፡ ትሕትና፡ ሓልዮት፡ ምእዝዙነት፡ ቤተሰባውን ማሕበራውን ፍቕሪ፡ ትብዓት ወዘተ ዝኣመሰሉ ክብርታት ኣብ ሕብረተሰብ ዘስርጽ ስርዓት እዩ። ኦሪታዊ ስነ ሓሳብ ንምድረ ባሕርን ኣቢሲንያን ብማዕረ ዝብጽሖም ውርሻ ንግስነት ኣኽሱም እዩ። መሰረት እምነት ክልቲኦም ህዝብታት ተመሳሳሊ ኮይኑ ምጽንሑ ሓደ ኣብነት እዩ። እዚ’ውን ተወሳኺ ሳዕቤን ምግማዕ ንግስነት ኣኽሱም ከምዝኮነ ምዝካር የድሊ። እምነት መሰረት ዝገበረ መቖምያ ስርዓተ ክብርታት ናይ ክልቲኡ ማሕበረሰባት ተመሳሳሊ ብሙዃኑ ጥራይ፡ ኣቢሲናውያን ንልኡላውነት ምድሪ ባሕሪ ንዘይምቕባል መሸፋፈኒ ክጥቀሙሉ ከምዝጸንሑ ዘርኢ ብዙሕ ጭብጥታት ኣሎ። ዘይሓልፈላ ተመዛዚትን ዝውትርትን ‘ሓደ ኢና’ ትብል ሓረግ ከምኣብነት ምጥቀስ ይከኣል። ተጋኒኑ ዝቐርብ ንጣር ዝርአ መውስቦ’ውን ካልእ ኣብነት መሳበቢ’ዩ።

ምስ ሕጊ ዝተኣሳሰር ዓንዲ ስርዓተ ክብሪ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ፡ ኣካል ‘ሕጊ እንዳባ’ ኮይኑ: እቲ እንኮ ካብ ካልኦት ማሕበረሰባት ዝፈልዮ ዓንዲ ከምዝኾነ ክስመረሉ ይግባእ። ሕጊ እንዳባ ብወግዒ ኣብ 13 ክፍለ ዘመን ከባቢ 1480ታት ከምዝተጻሕፈ ዝጠቕሱ ሰነዳት ኣለው። ተኸስተ ነጋሽ ዝብሃል ተመራማሪ ቋንቋታት ኣብ መበቆልን ምዕባለ ሕትመትን ቋንቋ ትግርኛ ዝብል መጽናዕታዊ ጹሑፉ ኣመሳኺሩ ኣቕሪብዎ’ሎ።^ሐ ኮንቲ ሮሲኒ ዝብሃል ኢጣልያዊ ጸሓፊ’ውን ኣብ 1903 ዝጸሓፎ ውልቃዊ መዘክሩ ኣስፊርዎ ይርከብ።^መ ሕጊ እንዳባ ኣብ ጽሑፍ ከይሰፈረ ንኽንደይ ግዜ ዝኣክል ማሕበረሰብ ምድሪ ባሕሪ ከምዝተገልገለሉ ዝፍለጥ ነገር የለን። ሓጺር እዋን ከምዘይነበረ ምግማቱ ግን ኣጸጋሚ ኣይኮነን። ዶብ ግዝኣት ሃጸይነት ኣገውን ድሒሩ ዝመጸ ግዝኣት ኣቢስንያን ኣብ መረብ ምላሽ ሓጺሩ ዝዓገተ ቀንዲ ሓይሊ ሕጊ እንዳባ ከምዝነበረ ዝዝንቶ ብዘይ ምኽንያት ኣይነበረን። ንሱ ኸኣ ምእንቲ ቀጻልነት ባይቶ ዓድን ሕጊ እንዳባን ምብጃው ሓላልን ዘይተርፍ ዕጫን ምንባሩ’ዩ። ሕጊ እንዳባ ግዜ ዘይለወጦ፡ መግለጺ መንነትን፡ መሰረት ህላወን መጻእን ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ዝገበሮ ቀንዲ ምኽንያት፡ ዓንዲ ሕቖ ስርዓተ ክብርታት ናይ’ቲ ሕብረተሰብ ስለዝነበረ እዩ። ሕጊ እንዳባ፡ ንህዝቢ ምንጪ እቶት ከም መሬት፡ መንበሪን ካልኦት መሰላትን ብማዕረ ዘመቓርሕ፣ ጭቃ ዓድን ባሕረ ነግስትን ብድምጺ ብልጫ ቆጽሊ ናይ ምንባር ስልጣን ዝህብ፣ ኣረገውትን ጽጉማትን ናይ ምጥዋር ሓልፍነት ዘሰክም፣ ሕግን ስርዓትን ዘንግስ ዓንዲ ሕቖ ስርዓተ ክብሪ ምድሪ ባሕሪ ከምዝነበረን ብኸፊል ከምዘሎን ይፍለጥ። ብርትዕን ስርዓትን ዝመሓደር ከምዚ ዓይነት ኣቃውማ ዝውንን ማሕበረሰብ ‘ዴሳዊ’ ተባሂሉ ይግለጽ።

ዴስነትን ማሕበርነትን ዓይነታት ኣቃውማ ማሕበረሰባት ብዙሕ ግዜ ምድንጋር ስለዝፈጥሩ፡ ክልተ ዝተፈላለዩ ዓይነታት ኣቃውማ ማሕበረሰባት ከምዝኮኑ ብኣብነት ምብርሁ ሓጋዚ እመስለኒ። ንኣብነት ዴስነት ንህዝቢ ማዕረ ዕድል ዝህብ፡ ርትዓዊ ምምቕራሕ ምንጪ እቶት ዘውሕስ፣ ውልቃዊ ሃብቲ ምኽዕባትን ምውናንን ዘተባብዕ፣ ዊንታ ውልቀሰባት ዘኽብር ዓይነት ማሕበረሰብ ክኸውን ከሎ። ብኣንጻሩ ማሕበርነት ንህዝቢ ማዕረ ዕድል ዘይህብ፣ ምንጪ እቶት ናይ ሓባር ዝገብር፣ ውልቃዊ ሃብቲ ምኽዕባትን ምውናን ዘየፍቕድ፣ ዊንታ ውልቀ ሰባት ዘየኽብር ዓይነት ማሕበረስብ እዩ።

ማሕበረሰብ ምድሪ ባሕሪ ዴሳዊ ከምዝነበረን ዘሎን ዝሰሓት ኣይኮነን። ምኽንያቱ ሕጊ እንዳባ ምድሪ ባሕሪ ከምዘለዎ ሕጊ እንዳባ ዝበዝሕ ህዝቢ ኤርትራ ኮይኑ ይቕጽል ስለዘሎ። ብተመሳሳሊ ማህበረሰብ ኣቢሲንያ መስፍናዊ ከምዝነበረ ብዙሕ ኣብነታት ኣሎ። ቀዳማይ ኣብነት ክቕጽል ዝጸንሐ ንትኹል ዝዛዘወን ገና ተሃኑ ዘይወድአን ሕብረተሰባዊ ምትፍናን ሓድሕዳዊ ምቅትታልን ክኽውን ከሎ፤ እቲ ካልኣይ ኣብነት፡ መሬት ብመሳፍንቲ ተባሒቱ ስለዝነበረ ኣብ 1974 ድሕሪ ምዕላው ሃጸይ ሃይለስላሴ ዝወጸ፡ መሬት ንሓረስታይ ዝብል ኣዋጅ ክጥቀሱ ይኽእሉ። መዝማዝን ተመዝማዝን ዝዓብለሎ ማሕበረሰብ ኣብ ምትፍናን ክኣቱ ኣብ ታሪኽ ዓላምና ሓድሽ ተርእዮ ኣይኮነን። ህዝቢ ኢትዮጵያ ጊላ ምዃንን ምዝበዛ መሳፍንትን ስለዝመረሮ ኣብ 1974 ዓመተ ምህረት፡ ሰውራ ኣልዒሉ፡ መስፍንነት ደምሲሱ ወናኒ መሬት ክኸውን ዝኽኣለ። ቅድሚ ሰውራ ምልዓሉ ህዝቢ ኢትዮጵያ ኣብ ትሕቲ መሳፍንትን መሻርክቶም ሃጸያትን ጊላ ኮይኑ እዩ ዝነብር ኒሩ። ከምዝፍለጥ መስፍንነት ርትዕን ልዕልና ሕጊ ዝዕምጽጽን ንህዝቢ ኣብ መሬቱ ጊላ ዝገብርን ዓይነት ማሕበረሰብ እዩ። ኣብ ከም’ዚ ዓይነት ማሕበረሰብ ህዝቢ ዝውንኖ ምንጪ እቶት ዝብሃል ኣይህልዎን፣ ንመራሕቱ ቆጽሊ ምውዳቕ ኣይምልከቶን፣ ህላዊኡ ከይተረፋ ኣብ ኢድ እቶም መሳፍንቲ እዩ ዝወድቕ።

ስለዚ ብዓይኒ ፍልስፍና ኣቃውማ ማህበረሰባት፡ ዴሳዊት ምድረ ባሕርን መስፍናዊት ኣቢሲንያን ክልተ ዝተፈላለያ ልኡላውያን ግዝኣታት ከምዝነበራ ምግንዛብ ዘሸግር ኣይኮነን። ምኽንያቱ ከምዚ ዓይነት ክልተ መራኸቢ ዘይብሉ ማሕበረሰብኣዊ ስርዓታት ብውህደት ከም ሓደ ግዝኣት ንኽንድኡ ዝኣክል እዋናት ከቐጽሎ ዘኽእል ስነ ፍልጠታዊ ባይታ ኣይኮነን መሳጢ ልብ ወለዳዊ ዛንታ ክተቕርበሉ ስለዘጸግም።። ክብሃል ስለዝጸንሐ ጥራይ፡ ምድሪ ባሕሪ ኣካል ኣቢሲንያ ከምዝነበረት ጌርካ ምዝራብን፡ ንዘይነበረ ከምዝነበረ ክትቅይር ምፍታንን ኣሉታዊ ሳዕቤን ክህልዎ ከምዝኽእል ኣብ ግምት ብምእታው፡ ወድዓውነት ምቕባል፣ ልቦና ምዕባይን ኣርሒቕካ ምጥማትን ከድሊ’ዩ። ከምዚ ምግባር ማላት ሓባራዊ ረብሓ ክልቲኡ ህዝብታት ምቕዳም ማለት ስለዝኾነ።

መደምደምታ

ብኹሉ መለኪዒታት ኣብ’ቲ ውሽጢ 900 ዓመታት ዝነበሩ ፍሩያት ታሪኻዊ ፍጻሜታት ከም ሕጊ ምንጋስን ዴሳዊ ማሕበረሰብ ምምስራትን ዘረድእዎ ክውንነት እንተሃልዩ፡ ምድሪ ባሕሪ ልኡላዊ ግዝኣት ከምዝነበረ ኣጕሊሑ ዘርኢ’ዩ። ልኡላውነቱ፡ መንነቱን ዋንነቱን ዘርጥብ ኣብ 1484 ዓመተ ምህረት ንመጀመርያ ግዜ፡  ኣብ 1650 ዓመተ ምህረት ንካልኣይ ግዜ ዝተመሓየሸ፡ ኣብ 1892 ዓመተ ምህረት ንሳልሳይ ግዜ ዝተመሓየሸ ሕጊ እንዳባ ኣብ ጽሑፍ ኣስፊሩ ዝተመሓደረ ገስጋሲ ምሕበረሰብ ምንባሩ ኣብ 1941 ዓመተ ምህረት ዝተሓትመ ሕጊ ለጎጭዋ የረድእ።^ሰ ናቱ መመሓደሪ ሕጊ ዝነበሮ ማሕበረሰብ በየናይ ስነመጎት ልኡላዊ ኣይነበረን ክበሃል ይከኣል።  ማህበረሰብ ምድሪ ባሕሪ ምስ ካልኦት ኣህዛብ ዝገብሮም ዝነበረ ናይ ደገ ዝምድናታትን ሓባራዊ ናይ ምክልኻል ውዕላትን ተወሳኺ መርኣያ ልኡላውነቱ’ዩ። ብፍላይ ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ምስ ካልኦት ኣህዛብን ሓይልታትን ዝገብሮም ዝነበረ ናይ ምክልኻል ውዕላት፡ ብሉጽ ሓድጊ ታሪኽ ኣባሓጎታት ህዝቢ ምድሪ ባሕሪ ስለዝኾነ ብዕምቈት ክጽናዕን ክስነደን ይግባእ።

ብሕማቕ ኣጋጣሚታት ታሪኽ ተኸዊልካ ምድረ ብሕሪ ልኡላዊ ግዝኣት ምንባሩ ክትቅበል ዘይምድላይ ናይ ባህጊ ሕቶ ዝለዝኮነ ዘሰሓሕብ ኣይኮነን። ሓቂ ጎሲኻ ብታሪኽን ብፍልስፍና ማሕበረሰባዊ ኣቃውማን ምድሪ ባሕሪ ልኡላዊ ግዝኣት ኣይነበረን ምባል ማለት ግን ታሪኽ ንግስነት ኣክሱምን ኣቢሲንያን ኣይነበረን ማለት ስለዝኾነ፡ ብልዝብ ንዝነበረ ታሪኽ ከም’ቲዝነበሮ ንኽዝንቶ ዘኽእል ባይታ ንኽጣጣሕ ብጽምዶ ምጽዓት ይምከር።

መዋኸሲ

^ለBerkeley, G.F. 1902. The Campaign of Adowa and the Rise of Menelik. California, A Constable press.

^ሀButzer, K. W. 1981. Rise and Fall of Axum, Ethiopia: A Geo-Archaeological Interpretation.  American   Antiquity. Vol. 46, No. 3, pp.471-495.

^መCarlo, Conti Rossini. 1903. Ripcord di un soggiorno in Eritrea. Asmara, Stampato nella tipografia della mission suedaes.

^ለCaulk, R. 1984. Bad Men of the Borders: Shum and Shefta in Northern Ethiopia in the 19th Century. The International Journal of African Historical Studies. Vol. 17, No. 2, pp. 201–227.

^ሀMurno-Hay, S. 1991. Aksum: An African Civilization of Late Antiquity. Edingurgh, Univeristy Press.

^ሐNegash, A. 2016. “The Origin and Development of Tigrinya Language Publications (1886 – 1991) Volume One”. University Library. Paper http://scholarcommons.scu.edu/library/131.

^ሰሕጊ ሎጎጭዋ። ኣስመራ፡ ቤት ማሕተም ጵጥሮስ ሲላ፡ 1941።

^ሰማኪያ ኤ. ካቫሌሪ። ሕጊ ሰሓርቲ ካርነሽመን ካሎትን። ኣስመራ፡ ብማሕበር ካቶሊካውያን፡ 1910።

ጥብቆ

መእተዊ፡ Introduction

መደምደምታ፡ Conclusion

መድግም፡ Review

መዋኸሲ፡ Bibliography

ዴስነት፡ Communism

ርእሰማልነት: Capitalism

ቅጥቃጥ፡ coin

ዴስነት፡ Welfare Capitalism

ጥራዝ: Volume

ማሕበርነት፡ Socialism

ገባቲ ርእሰማልነት፡ Neoliberalism